ખેડૂતો પાસેથી ડોનેશન લઈને ‘મંથન’ બનાવી:આર્ટ સિનેમાના પિતા શ્યામ બેનેગલ, પીએમ મોદી અને શેખ હસીનાની રિકવેસ્ટ પર છેલ્લી ફિલ્મ બનાવી

પ્રખ્યાત ફિલ્મ મેકર, ડિરેક્ટર અને લેખક શ્યામ બેનેગલનું 23 ડિસેમ્બરના રોજ અવસાન થયું. 90 વર્ષીય ફિલ્મ મેકર શ્યામ બેનેગલે વોકહાર્ટ હોસ્પિટલમાં સાંજે 6:38 કલાકે અંતિમ શ્વાસ લીધા, તેમના અંતિમ સંસ્કાર આજે કરવામાં આવશે. 8 નેશનલ એવોર્ડ જીતવાનો રેકોર્ડ ધરાવતા શ્યામ બેનેગલ મંથન, મંડી, આરોહન, ભૂમિકા, ઝુબૈદા જેવી ફિલ્મો માટે જાણીતા છે. તેમની ફિલ્મ ‘મંથન’ ઓસ્કાર એવોર્ડ માટે નોમિનેટ થઈ હતી. જો કે, બહુ ઓછા લોકો જાણે છે કે આ ફિલ્મ 5 લાખ ખેડૂતોના 2 રૂપિયાના દાનથી બનાવવામાં આવી હતી, જેને જોવા માટે લોકો ગામડે-ગામડે ટ્રકમાં બેસીને શહેર પહોંચતા હતા. અમરીશ પુરીથી લઈને સ્મિતા પાટીલ સુધી, શ્યામ બેનેગલે ઘણા મહાન કલાકારોને સિનેમામાં રજૂ કર્યા. તેમની છેલ્લી ફિલ્મ 2023ની ‘મુજીબઃ ધ મેકિંગ ઓફ અ નેશન’ હતી, જે તેમણે વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી અને શેખ હસીનાના કહેવા પર બનાવી હતી. આ ફિલ્મ ઘણા કારણોસર વિવાદાસ્પદ રહી હતી, પરંતુ ખાસ વાત એ છે કે આ એકમાત્ર ફિલ્મ છે, જેનું નિર્માણ બે દેશો દ્વારા સંયુક્ત રીતે કરવામાં આવ્યું છે. શ્યામ બેનેગલના નિધન પર, દલિપ તાહિલ, ઇલા અરુણ, શામ રાવત જેવા ઘણા કલાકારોએ તેમની સાથે સંબંધિત મહત્વપૂર્ણ વાર્તાઓ શેર કરી- દાન લઈને તૈયાર કરવામાં આવેલી ભારતની પ્રથમ ફિલ્મ, 5 લાખ ખેડૂતોએ દાન આપ્યું હતું
શ્યામ બેનેગલ દ્વારા નિર્દેશિત ફિલ્મ મંથન (1976), 1977 માં શ્રેષ્ઠ રાષ્ટ્રીય ફિલ્મ પુરસ્કાર જીત્યો હતો. આ ફિલ્મ તે વર્ષે ઓસ્કાર માટે મોકલવામાં આવી હતી. ભારતની આ પહેલી ફિલ્મ હતી જે ડોનેશનથી બની હતી. આ 1976ની ફિલ્મ શ્વેત ક્રાંતિ (દૂધની ક્રાંતિ) પર બની હતી. આ ફિલ્મના કો-રાઈટર ડૉ. વર્ગીસ કુરિયન હતા. 1970 માં, વર્ગીસે ઓપરેશન ફ્લડ શરૂ કર્યું, જેણે ભારતમાં શ્વેત ક્રાંતિ લાવી અને ભારતને વિશ્વનો સૌથી મોટો દૂધ ઉત્પાદક દેશ બનાવ્યો. આ જોઈને શ્યામ બેનેગલે તેના પર ફિલ્મ બનાવવાનું નક્કી કર્યું. મસાલા ફિલ્મોના જમાનામાં કોઈ નિર્માતા આવી વાર્તા પર પૈસા લગાવવા તૈયાર નહોતા. આવી સ્થિતિમાં કો-રાઈટર વર્ગીસે ગામલોકોની મદદ માંગી. તેમણે ગ્રામીણ સહકારી મંડળી પાસેથી મદદ માંગી, જેમાં 5 લાખ ખેડૂતો જોડાયેલા હતા. દરેક ખેડૂતે ફિલ્મ માટે 2-2 રૂપિયા દાનમાં આપ્યા, જેના કારણે લગભગ 10 લાખ રૂપિયા એકઠા થયા. આ રકમથી ફિલ્મ ‘મંથન’ બનાવવામાં આવી હતી. ફિલ્મમાં સ્મિતા પાટીલ, નસીરુદ્દીન શાહ, ગિરીશ કર્નાડ અને કુલભૂષણ ખરબંદાએ મહત્વની ભૂમિકાઓ ભજવી હતી. આ ફિલ્મને બેસ્ટ ફીચર ફિલ્મ અને બેસ્ટ સ્ક્રીનપ્લે માટે 2 નેશનલ એવોર્ડ મળ્યા હતા. આ ફિલ્મ તે વર્ષે બેસ્ટ ફીચર ફિલ્મ કેટેગરીમાં ઓસ્કાર માટે નોમિનેટ થઈ હતી. શ્યામ બેનેગલે સ્મિતા પાટિલને હીરોઈન બનાવી
સ્મિતા પાટીલ એક સમયે ન્યૂઝ રીડર હતી. એક દિવસ તે ફિલ્મ એન્ડ ટેલિવિઝન ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં એન્કર કરવા આવી હતી, જ્યાં તે સમયે શ્યામ બેનેગલ પણ હાજર હતા. શ્યામ બેનેગલને સ્મિતા પાટિલ એટલો ગમ્યો કે તેમણે તરત જ તેને પોતાની ફિલ્મ ‘ચરણદાસ ચોર’માં સાઈન કરી લીધી. આ રીતે સ્મિતાએ વર્ષ 1975માં આ ફિલ્મથી પોતાની એક્ટિંગ કરિયરની શરૂઆત કરી હતી. આ પછી શ્યામ બેનેગલે 1976માં આવેલી ફિલ્મ ‘મંથન’માં સ્મિતા પાટીલને કાસ્ટ કરી, જે તેમની કરિયરનો ટર્નિંગ પોઈન્ટ સાબિત થઈ. સ્મિતા પાટીલને શ્યામ બેનેગલ દ્વારા દિગ્દર્શિત 1977ની ફિલ્મ ભૂમિકા માટે શ્રેષ્ઠ એક્ટ્રેસનો પ્રથમ રાષ્ટ્રીય એવોર્ડ પણ મળ્યો હતો. અમરીશ પુરી એક સમયે ઈન્સ્યોરન્સ એજન્ટ હતા, શ્યામ બેનેગલને હિન્દી સિનેમાના વિલન બનાવ્યા
હિન્દી સિનેમાના સૌથી ખતરનાક વિલન કહેવાતા અમરીશ પુરી એક સમયે વીમા એજન્ટ હતા. તેમને ફિલ્મોમાં લાવવાનો શ્રેય શ્યામ બેનેગલને આપવામાં આવે છે. ઈન્સ્યોરન્સ એજન્ટ તરીકે કામ કરવાની સાથે અમરીશ પુરી ફિલ્મોમાં નાના રોલ પણ કરતા હતા. તેઓ સત્યદેવ દુબેના થિયેટર ગ્રુપ સાથે પણ સંકળાયેલા હતા, જ્યાં તેઓ શ્યામ બેનેગલને મળ્યા હતા. શ્યામ બેનેગલને અમરીશ પુરીનો અવાજ એટલો ગમવા લાગ્યો કે જ્યારે ફિલ્મ અંકુર બનાવતી વખતે તેમને એક એક્ટરનો અવાજ બદલવો પડ્યો ત્યારે તેમને સૌથી પહેલા અમરીશ પુરીનો વિચાર આવ્યો. ડબિંગ દરમિયાન જ તેને અમરીશ પુરીની પ્રતિભાનો અહેસાસ થયો હતો. જ્યારે તેમણે તેની આગામી ફિલ્મ નિશાંત બનાવી, ત્યારે તેમણે તેમાં અમરીશ પુરીને વિલનનો રોલ આપ્યો. આ રીતે અમરીશ પુરીએ 1975માં આવેલી ફિલ્મ નિશાંતથી વિલન તરીકે પોતાની કારકિર્દીની બીજી ઈનિંગ શરૂ કરી અને પ્રખ્યાત થઈ ગયા. વાળ કાપવાની શરતે દલિપ તાહિલને આપવામાં આવ્યું કામ
દલિપ તાહિલે દિવ્ય ભાસ્કરને કહ્યું, મેં તેમની પહેલી ફિલ્મ અંકુરમાં કામ કર્યું હતું. હું મુંબઈમાં સ્ટેજ નાટક કરતો હતો. શ્યામ બાબુ મારી પાસે આવ્યા અને કહ્યું, જો તમે વાળ કપાવશો તો જ મારી પાસે તમારા માટે એક રોલ છે. હું મારી પહેલી ફિલ્મ અંકુર બનાવી રહ્યો છું, જો તમારે કરવું હોય તો હૈદરાબાદ આવી જાવ. આ રીતે દલિપ તાહિલ ફિલ્મો સાથે જોડાયા અને તેમણે 1974માં આવેલી ફિલ્મ અંકુરથી અભિનય કારકિર્દીની શરૂઆત કરી. આ ફિલ્મને 3 નેશનલ એવોર્ડ મળ્યા હતા. ઇલા અરુણે કહ્યું- તે હંમેશા કહેતા કે ​​​​​​મારો શોટ ક્યારે આવશે તેવું ન પૂછતા
શ્યામ બેનેગલના નિધનના સમાચાર બહાર આવ્યા પછી, ઇલા અરુણે દિવ્ય ભાસ્કર સાથેની વાતચીતમાં કહ્યું, તે આપણા બધા માટે, ખાસ કરીને મારા માટે પિતા જેવા હતા. તેમણે માત્ર મને સિનેમા સાથે ઓળખાણ જ નથી કરાવી પરંતુ મારા પર વિશ્વાસ પણ કર્યો. તેમણે ભારતીય સિનેમાને ઘણું આપ્યું છે. મને હંમેશા તેની એ વાત યાદ આવશે કે જ્યારે પણ તમે શૂટિંગ કરો છો ત્યારે ક્યારેય પૂછશો નહીં કે મારો શોટ ક્યારે આવશે, કારણ કે ફિલ્મ નિર્માણના ઘણા સ્વરૂપો છે, ક્યારેય બેચેન ન થાઓ. જો તમને ફિલ્મમાં રાખવામાં આવશે તો તમારો ઉપયોગ થશે. હંમેશા એવું બનતું કે મારો વારો સૂર્યાસ્ત પછી જ આવે અને હું તેમને પૂછતી કે મારો વારો ત્યારે જ કેમ આવે છે જ્યારે બધું જ ઝડપથી કરવાનું હોય છે. સિંગિંગમાં પોતાનું નામ બનાવ્યા બાદ ઇલા અરુણે શ્યામ બેનેગલની ફિલ્મ મંડીથી પોતાની એક્ટિંગ કરિયરની શરૂઆત કરી હતી. ઈલા બેનેગલની 2008માં રિલીઝ થયેલી વેલ ડન અબ્બામાં પણ જોવા મળી હતી. શેખ હસીનાના કહેવા પર બનેલી છેલ્લી ફિલ્મ ‘મુજીબ’ વિવાદોમાં રહી હતી
શ્યામ બેનેગલનું છેલ્લું દિગ્દર્શિત ‘મુજીબઃ ધ મેકિંગ ઓફ અ નેશન’ વિવાદાસ્પદ હતું. આ ફિલ્મ બાંગ્લાદેશના મહાન નેતા મુજીબુર રહેમાન પર બની હતી. બાંગ્લાદેશના તત્કાલીન વડાપ્રધાન અને ભારતના વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી બંને ઇચ્છતા હતા કે શ્યામ બેનેગલ આ ફિલ્મનું નિર્દેશન કરે. આ સાથે શ્યામ બેનેગલ એવા દિગ્દર્શક બન્યા કે જેની ફિલ્મ બે દેશોએ બનાવી હતી. આ અંગે દિવ્ય ભાસ્કર સાથેની વાતચીતમાં શ્યામ બેનેગલની નજીક રહેલા શામ રાવતે કહ્યું- હું છેલ્લા 24 વર્ષથી શ્યામ બાબુ સાથે હતો. હું ખાસ કરીને ઝુબૈદા પર તેની સાથે જોડાયો. શ્યામ બાબુએ અંકુર, મંથન જેવી ફિલ્મો સાથે સમાંતર સિનેમા બનાવ્યું. મંથન દ્વારા, તેમણે હિન્દી ફિલ્મોના ઇતિહાસમાં પ્રથમ વખત ક્રાઉડ ફંડિંગનો ખ્યાલ પણ લાવ્યા. મુજીબ તેમની છેલ્લી ફિલ્મ હતી, તે બાંગ્લાદેશના મહાન નેતા શેખ મુજીબુર રહેમાન પર આધારિત હતી. શેખ હસીના અને આપણા પીએમ મોદીજી બંને તેમને શ્યામ બાબુ બનાવવા માંગતા હતા. તે ફિલ્મ કોરોના સમયગાળા અને લોકડાઉન સમયગાળા દરમિયાન બનાવવામાં આવી હતી. તે ફિલ્મ સાથે, શ્યામ બાબુ એવા પ્રથમ દિગ્દર્શક બન્યા કે જેમની ફિલ્મ બે દેશોની સરકારો દ્વારા બનાવવામાં આવી હતી. આ ફિલ્મ 70 કરોડના બજેટમાં બની હતી. શ્યામ બાબુએ વર્ષ 2004માં સચિન ખેડેકર સાથે ફિલ્મ ‘નેતાજી સુભાષ ચંદ્ર બોઝઃ અ ફર્ગોટન હીરો’ બનાવી હતી, જે શેખ હસીનાને ખૂબ જ પસંદ આવી હતી. લગભગ 20 વર્ષ પછી, જ્યારે મુજીબનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું, ત્યારે શેખ હસીનાએ શ્યામ બાબુને તે ફિલ્મનું નિર્દેશન કરવાનું વિચાર્યું. તે ફિલ્મ દરમિયાન મને અને ઘણા ક્રૂ મેમ્બર્સને કોવિડ થયો, પરંતુ શ્યામ બાબુ મજબૂત ઈચ્છા શક્તિ રાખતા હતા. સેટ પર માસ્ક પહેરીને પણ તેમને એક વિચિત્ર લાગણી હતી. કેટલીકવાર તે બીમાર પડ્યા, પરંતુ તેમણે ક્યારેય રજા લીધી નહીં. તેમણે આખી ફિલ્મ જવાબદારીપૂર્વક બનાવી અને બંને સરકારોને સોંપી દીધી. 14મી ડિસેમ્બરે 90મો જન્મદિવસ ઉજવ્યો
શામ રાવતે વધુમાં જણાવ્યું હતું કે, ગયા વર્ષથી તેમની તબિયત થોડી ખરાબ થઈ ગઈ હતી. તેઓ સતત ડાયાલિસિસ કરાવી રહ્યા હતા. તેમણે મુંબઈની વોકહાર્ટ હોસ્પિટલમાં રવિવારે 23 ડિસેમ્બરે સાંજે 6:38 કલાકે અંતિમ શ્વાસ લીધા હતા. 14મી ડિસેમ્બરે તેમના 90માં જન્મદિવસે પણ તેઓ માત્ર 15 મિનિટ માટે જ ફંક્શનમાં આવ્યા હતા. તેમના મિત્રોએ તેમના જન્મદિવસનું આયોજન કર્યું હતું. શ્યામ બાબુનો ફાળો બહુ મોટો છે. રસપ્રદ વાત એ છે કે તેમણે કોંગ્રેસના કાર્યકાળમાં મંથન જેવી ફિલ્મ બનાવી હતી અને તેના કેટલાક દાયકાઓ બાદ ભાજપની સરકાર વખતે તેમણે મુજીબ નામની ફિલ્મ બનાવી હતી. તે સિલેક્ટિવ કામ કરતા હતા, પણ ખૂબ જ વ્યસ્ત હતા. તેમણે તેમના સમયમાં ભારત એક ખોજ નામની ડોક્યુમેન્ટરી સિરીઝ બનાવી ત્યારે તેનું શૂટિંગ 3 વર્ષ સુધી કરવામાં આવ્યું હતું. તેઓ એક મહાન દિગ્દર્શક હતા, પરંતુ તેમણે નિર્માતા પાસેથી મોટું બજેટ લઈને કંઈપણ બનાવીને તેનો ફાયદો ઉઠાવ્યો ન હતો. કાસ્ટિંગ ઘણું સારું હતું. તેમણે દલીપ તાહિલને સૌથી હેન્ડસમ પંડિત નેહરુ બનાવ્યા. આટલા ગ્લેમરસ નેહરુ મેં ક્યારેય જોયા નથી. અત્યાર સુધી, નેહરુજી જે પણ સિરીઝ બની રહી છે, તેમાં કોઈપણ એક્ટર ખૂબ જ ગરીબ અને નિરાધાર દેખાય છે.