જસ્ટિસ લોકુરે કહ્યું- હિન્દુ રાષ્ટ્ર માટે બંધારણ બદલવું પડશે:એ શક્ય નથી; CJI દ્વારા PMને ગણપતિ પૂજા માટે આમંત્રણ આપવું ખોટું

આ તસવીર યાદ છે..? 2018માં અમે તત્કાલીન CJIને પત્ર પણ લખ્યો હતો. 7 વર્ષ પછી પણ પડકારો યથાવત્ છે. આજે પણ ન્યાયતંત્રની સ્વતંત્રતા જોખમમાં છે. માસ્ટર ઑફ રોસ્ટરનો મુદ્દો યથાવત્ છે. ધર્મનિરપેક્ષતા એ બંધારણનું મૂળ માળખું છે. આ બદલી શકાતું નથી. બાકી જેને કહેવું હોય તે કહેવા માટે સ્વતંત્ર છે. કોઈ કહે કે આ હિંદુ રાષ્ટ્ર છે તો કોઈ કહેશે કે વડાપ્રધાન વાસ્તવમાં પ્રેસિડન્ટ છે. કહેવામાં શું છે…. આ વાત સુપ્રીમ કોર્ટના નિવૃત્ત જસ્ટિસ મદન ભીમરાવ લોકુરનું કહેવું છે, જેઓ તાજેતરમાં જ યુએન ઇન્ટરનલ જસ્ટિસ કાઉન્સિલના અધ્યક્ષ તરીકે ચૂંટાયા છે. તેઓ 2028 સુધી આ પદ પર રહેશે. લોકુર ફિજીની સુપ્રીમ કોર્ટમાં પ્રથમ ભારતીય ન્યાયાધીશ પણ રહી ચૂક્યા છે. ભાસ્કર સાથેની ખાસ વાતચીતમાં તેમણે ભારતની વર્તમાન ન્યાયતંત્ર અને એને લગતા મુદ્દાઓ વિશે વાત કરી હતી. વાંચો સંપૂર્ણ ઇન્ટરવ્યૂ… સવાલ: તમે 2018માં લોકશાહી અને ન્યાયિક સ્વતંત્રતા અંગે તમારી ચિંતા વ્યક્ત કરી ત્યારથી કંઈ બદલાયું છે?
જવાબ: કંઈ ખાસ બદલાયું નથી. અમે ‘માસ્ટર ઑફ ધ રોસ્ટર’નો મુદ્દો ઉઠાવ્યો હતો. આમાં CJI પાસે કોઈપણ કેસ કોઈપણ જજને સોંપવાની સત્તા છે. એ સમસ્યા આજે પણ છે. CJI કોઈપણ જજને કોઈપણ કેસ આપી શકે છે, પરંતુ આવું થતું નથી. જો કોઈ કેસ બેન્ચ સમક્ષ આવે તોપણ એને પછીથી કોઈ ચોક્કસ ન્યાયાધીશ અથવા બેન્ચને ટ્રાન્સફર કરવામાં આવે છે. ન્યાયતંત્રની સ્વતંત્રતાની ચર્ચા થઈ રહી છે, પરંતુ તે મોટા જોખમમાં છે. જે નિમણૂકો થઈ રહી છે અથવા બંધ થઈ ગઈ છે એમાં કોઈ સમસ્યા છે, ખાસ કરીને જેમને રોકી દેવામાં આવ્યા છે. ભારત સરકાર તેમની નિમણૂક કેમ નથી કરતી એનું કારણ અમને ખબર નથી. ફાઈલો ઑફિસોમાં પડી છે, એ ક્યારે મળશે એ કોઈને ખબર નથી. સવાલ: આવું કોઈ ઉદાહરણ..?
જવાબઃ તમે સૌરભ કૃપાલનું નામ તો સાંભળ્યું જ હશે. તેમનો કેસ પાંચ-છ વર્ષથી પેન્ડિંગ છે. ખબર નથી કેમ તેમની નિમણૂક કરવામાં આવી નથી. તાજેતરમાં દિલ્હી હાઈકોર્ટના ચાર-પાંચ જજોનાં નામનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો. ત્રણ-ચાર મહિના વીતી ગયા, કોઈ એપોઈન્ટમેન્ટ થઈ નથી. અને એ પછી સુપ્રીમ કોર્ટે જેમની ભલામણ કરી હતી તેમની પ્રથમ નિમણૂક કરી હતી. આવું કેમ થઈ રહ્યું છે? સવાલ: પૂર્વ CJI DY ચંદ્રચૂડે PM મોદીને ગણપતિ પૂજા પર તેમના ઘરે આમંત્રણ આપ્યું હતું, શું એ યોગ્ય હતું?
જવાબ: દેશના વડાપ્રધાન અને મુખ્ય ન્યાયાધીશને કોઈ સત્તાવાર કાર્યમાં મળવાનું સામાન્ય છે. લોકપાલ ચૂંટણી જેવા ઘણા પ્રસંગો છે, જ્યાં બંનેની હાજરી જરૂરી છે. બાળકોનાં લગ્ન કે પરિવારમાં કોઈના મૃત્યુ સમયે પીએમ કે ન્યાયાધીશ પણ કોઈના ઘરે જાય છે. આમાં કોઈ સમસ્યા નથી. જોકે બંનેને ખાનગી ફંક્શનમાં મળવું યોગ્ય નથી. આપણા દેશમાં દર મહિને કોઈ ને કોઈ તહેવાર આવે છે. આવી સમસ્યા હશે. બધા જજ મુખ્યમંત્રી કે રાજ્યપાલને અંગત કાર્યો માટે તેમના ઘરે બોલાવવાનું શરૂ કરશે. સવાલઃ અલાહાબાદ હાઈકોર્ટના જસ્ટિસ શેખર યાદવે વિશ્વ હિન્દુ પરિષદના કાર્યક્રમમાં કહ્યું હતું કે દેશ બહુમતીના હિસાબે ચાલશે. શું આ નિવેદન PM સાથેના CJIના જાહેર જોડાણથી પ્રેરિત લાગે છે?
જવાબ: હું એ નથી કહી શકતો કે તેમને ગણપતિ પૂજામાંથી પ્રેરણા મળી કે નહીં, પરંતુ હું ચોક્કસ પૂછવા માગું છું કે વિશ્વ હિન્દુ પરિષદનો કાર્યક્રમ અલાહાબાદ હાઈકોર્ટના પરિસરમાં શા માટે યોજાયો? ત્યાં કાર્યક્રમ યોજવો જોઈતો ન હતો. જો તેઓ (જસ્ટિસ શેખર યાદવ) જે સ્થળે બોલી રહ્યા હતા અને જે કાર્યક્રમમાં તેઓ બોલી રહ્યા હતા ત્યાંના તેમના નિવેદનના સંપૂર્ણ સંદર્ભ પર નજર કરીએ તો ખ્યાલ આવશે કે સારો સંદેશ મોકલવામાં આવ્યો નથી. સુપ્રીમ કોર્ટે પણ તેમની સામે વાંધો ઉઠાવ્યો હતો. જસ્ટિસ શેખર યાદવને પણ બોલાવ્યા હતા. બંધ રૂમમાં શું થયું એ ખબર નથી, પરંતુ સુપ્રીમ કોર્ટે આ બધું કેમ થઈ રહ્યું છે એ વિચારવાની જરૂર છે. જ્યારે કોઈ નેતા આવું ભાષણ આપે છે ત્યારે પક્ષો કહે છે કે નિવેદનને ખોટી રીતે રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. શક્ય છે કે આ કેસમાં પણ આવું બન્યું હોય. સવાલ: ભૂતપૂર્વ CJIને ન્યાયની દેવીની આંખ પરની પટ્ટી હટાવી દેવાઈ. શું આ ન્યાય અને ન્યાયના આદર્શોમાં પરિવર્તનનો સંદેશ છે?
જવાબ: ખબર નથી કે ડીવાય ચંદ્રચૂડ શું સંદેશ આપવા માગે છે. ન્યાયની દેવી 150-200 વર્ષ માટે આંખે પાટા બાંધી હતી. એની પાછળનો સંદેશ હતો કે ન્યાય બધા માટે સમાન છે. ભલે તમારી સામે કોણ હોય. શક્ય છે કે પાટો હટાવીને તમે જોઈ શકશો કે કોઈ મોટા માણસ કે રાજકારણી છે કે નહીં, પછી નિર્ણય તેની તરફેણમાં આવવા માંડે. સવાલ: દેશના ત્રણ નવા ફોજદારી કાયદાઓ અને ટેલિકોમ્યુનિકેશન કાયદાઓ પર પોલીસ સત્તાઓ અને સામૂહિક દેખરેખને લઈને ચિંતા વ્યક્ત કરી રહી છે. શું તમારો કોઈ અભિપ્રાય છે?
જવાબ: આનાથી સામાન્ય જનતાને બંધારણમાંથી મળેલા મૂળભૂત અધિકારો પર અંકુશ આવશે. સર્વેલન્સની વાત કરીએ તો ઘણા લોકોના ફોનમાં પેગાસસ સોફ્ટવેર ઇન્સ્ટોલ કર્યું હતું. જો એ પ્રકારનું સર્વેલન્સ થાય તો એ ખૂબ મુશ્કેલ હશે. તમે લોકો સાથે ખૂલીને વાત કરી શકશો નહીં. ત્રણ નવા ફોજદારી કાયદાએ પોલીસને ઘણી સત્તાઓ આપી છે. આ સમસ્યાનું કારણ બની શકે છે. કોઈપણ રીતે ઘણા કિસ્સામાં પોલીસ કાયદાનું ખોટું અર્થઘટન અથવા દુરુપયોગ કરતી હોય છે. જો તેમને આ વધારાની શક્તિ મળશે તો આ દુરુપયોગ વધુ વધશે. સવાલ: બે વર્ષ પહેલાં સુપ્રીમ કોર્ટે રાજ્યોને અપ્રિય ભાષણ પર તાત્કાલિક FIR દાખલ કરવાનો આદેશ આપ્યો હતો. હજુ પણ અપ્રિય ભાષણ ચાલુ છે. મોટા ભાગના આરોપીઓ જામીન પર છે. આદેશનો અમલ કેમ થતો નથી?
જવાબ: આમાં બે બાબત છે. પ્રથમ, સર્વોચ્ચ અદાલતે એવા નિર્દેશો ન આપવા જોઈએ, જેનો તે અમલ ન કરી શકે. જો સુપ્રીમ કોર્ટ કહે છે કે દેશમાં કોઈ હત્યા નહીં કરે તો એનું પાલન કેવી રીતે થશે? શું રાજ્ય સરકાર કે પોલીસ કરી શકશે? મારા મતે આવા આદેશોનો કોઈ અર્થ નથી. બીજી વાત એ છે કે અપ્રિય ભાષણ જ્યાં પણ થાય છે એ ગેરકાયદે છે. પોલીસને FIR નોંધવા માટે સુપ્રીમ કોર્ટના આદેશની જરૂર નથી. હા, જો પોલીસ કેસ નોંધતી નથી અને મામલો હાઈકોર્ટ કે સુપ્રીમ કોર્ટમાં જાય છે તો એના પર નિર્ણય લેવો જોઈએ. એ વાત સાચી છે કે સર્વોચ્ચ અદાલતના આદેશ છતાં નફરતભર્યાં ભાષણો ચાલુ છે. સવાલ: બુલડોઝર જસ્ટિસ સામે સુપ્રીમ કોર્ટના આદેશનો દેશભરમાં અમલ કર્યો છે. તો પછી અપ્રિય ભાષણ પરના આદેશનો અમલ કેમ ન થયો?
જવાબ: અપ્રિય ભાષણ એ વ્યક્તિ અને તેના શબ્દો સાથે સંબંધિત બાબત છે. બુલડોઝર સરકાર અને વહીવટીતંત્ર સાથે સંકળાયેલું છે. આ ઓર્ડર વ્યક્તિગત માટે નથી. સીધી રીતે એ સરકાર માટે છે. કોઈપણ સરકાર સુપ્રીમ કોર્ટના આદેશને માનવાનો ઈનકાર કરી શકે નહીં. જો સરકાર તેનું પાલન નહીં કરે તો કોર્ટની અવમાનનાનો કેસ થશે, જે ગેરકાયદે અને ગેરબંધારણીય છે. બુલડોઝર ન્યાયના નામે કોઈ આવીને કહેશે કે તમારું ઘર સરકારી જમીન પર છે. હવે કોણ જાણે એ અસ્તિત્વમાં છે કે નહિ. જો તમે કહો કે એ નિયમો વિરુદ્ધ છે, તો તમને પૂછવામાં આવશે કે કયો નિયમ, કોણે બનાવ્યો, કોણે નિર્ણય આપ્યો. આ ખોટી વાત છે. સુપ્રીમ કોર્ટે પ્રતિબંધ મૂકીને યોગ્ય કર્યું છે. સવાલ: પોલીસકર્મીઓ બદમાશોના હાથ-પગ બાંધે છે અને રસ્તા પર પરેડ કરે છે અને મારપીટ કરે છે, આ કેટલું યોગ્ય છે?
જવાબ: આ જવાબદારીની વાત છે. જવાબદારી નિશ્ચિત નથી. કાયદો પોલીસને ગુનેગારને થાંભલા સાથે બાંધવાની, તેને મારવાની કે રસ્તા પર પરેડ કરવાની પરવાનગી આપતો નથી. જો કોઈને પોલીસ સ્ટેશનમાં માર મારવામાં આવે તેના હાથ-પગ ભાંગી જાય અને તે મૃત્યુ પામે તો તપાસ સમિતિ બને. એ પછી કશું થતું નથી. વધુમાં વધુ ટ્રાન્સફર થાય અને બીજું કંઈ નહીં. જો કોઈ સામાન્ય માણસ પણ આવું કરશે તો તેની સામે કેસ દાખલ કરવામાં આવશે અને તેને જેલમાં મોકલવામાં આવશે. પોલીસકર્મીઓ જેલમાં કેમ નથી જતા? તેમની સામે કોઈ કેસ કેમ નથી? સુપ્રીમ કોર્ટે કહેવું જોઈએ કે તમે અધિકારી હો કે અન્ય કોઈ, તમે દેશના નાગરિક છો. કાયદો તમને પણ સમાન રીતે લાગુ પડશે. જે દિવસે પોલીસ અધિકારીઓની જવાબદારી નક્કી થશે એ દિવસે આવી ઘટનાઓ અટકશે. સવાલ: સુપ્રીમ કોર્ટે ઇલેક્ટોરલ બોન્ડ સ્કીમને ગેરબંધારણીય જાહેર કરી છતાં SITએ તપાસ માટેની અરજી ફગાવી, શા માટે?
જવાબઃ સુપ્રીમ કોર્ટે આના પર કાર્યવાહી કરવી જોઈતી હતી. ઘણી શેલ કંપનીઓ અને ખોટ કરતી કંપનીઓએ રાજકીય પક્ષોને ચૂંટણી બોન્ડથી દાન આપ્યું હતું. ઘણી કંપનીઓએ રૂ. 50 કરોડ, રૂ. 60 કરોડ, રૂ. 100 કરોડના બોન્ડ ખરીદ્યા હતા. જ્યારે સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું હતું કે ઈલેક્ટોરલ બોન્ડ ગેરબંધારણીય છે ત્યારે તેમણે પૂછવું જોઈતું હતું કે કંપનીઓ પાસે આટલા પૈસા ક્યાંથી આવ્યા. કંપનીઓ રાજકીય પક્ષોને પૈસા કેમ આપે છે? શું કંપનીઓએ આ આવક જાહેર કરી? આવકવેરા વિભાગે તપાસ કરી કે નહીં? કબૂલ છે કે ઘણી કંપનીઓએ દાન આપ્યું હશે, કારણ કે તેઓ ચોક્કસ રાજકીય પક્ષની વિચારધારામાં માનતી હતી, પરંતુ જેમને દાનથી ફાયદો થયો અને કોન્ટ્રેક્ટ મળ્યા તેમનું શું? આવા કેસોની તપાસ થવી જોઈતી હતી. સવાલ: હિન્દુ રાષ્ટ્રની માગનો બંધારણીય આધાર શું છે, શું એ શક્ય છે?
જવાબ: આપણા બંધારણમાં સ્પષ્ટ લખ્યું છે કે આપણો દેશ ધર્મનિરપેક્ષ છે. જો કોઈ કહેતું હોય કે ભારત હિન્દુ રાષ્ટ્ર હોવું જોઈએ તો આ તેની વિચારધારા છે. બંધારણ તેમનું સમર્થન કરતું નથી, પરંતુ અમે તેમને જેલમાં પણ ન નાખી શકીએ. લોકો એવું પણ કહે છે કે દેશમાં વડાપ્રધાનની વ્યવસ્થા સારી નથી. અમેરિકાની તર્જ પર રાષ્ટ્રપતિની વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ, પરંતુ આપણો કાયદો તેની મંજૂરી આપતો નથી. જે લોકો હિન્દુ રાષ્ટ્રની માગ પર ચર્ચા કરવા માગે છે તેમણે ચોક્કસપણે આમ કરવું જોઈએ, પરંતુ આની આડમાં લોકોને ભડકાવવાનું ખોટું છે. સવાલ: પ્રશ્ન હજુ પણ એ જ છે કે બંધારણીય ફેરફાર પછી ભારતને હિન્દુ રાષ્ટ્ર જાહેર કરી શકાય?
જવાબ: બંધારણ આટલી સરળતાથી બદલી શકાતું નથી. એ શક્ય નથી. સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું છે કે ધર્મનિરપેક્ષતા એ બંધારણનું મૂળ માળખું છે. દેશને હિન્દુ રાષ્ટ્ર બનાવવા માટે બંધારણ બદલવું પડશે. મારા મતે બહુમતી ન હોવાને કારણે આવું ન થઈ શકે. અન્ય કોઈ પણ વ્યક્તિ જે ઈચ્છે એ કહેવા માટે સ્વતંત્ર છે. કેટલાક કહેશે કે આ હિન્દુ રાષ્ટ્ર છે, તો કેટલાક કહેશે કે આપણા દેશના વડાપ્રધાન વાસ્તવમાં પ્રેસિડન્ટ છે. શું કહેવું છે, કોઈ કંઈપણ કહી શકે છે. સવાલ: મસ્જિદો અને દરગાહના સર્વે માટે દાખલ કરવામાં આવેલી અરજીઓ માટે કોને જવાબદાર ગણવામાં આવે છે?
જવાબ: એક કેસમાં CJIએ ટિપ્પણી કરી અને અરજી દાખલ થવા લાગી. હવે જવાબદાર કોણ? પૂજા કાયદાને સુપ્રીમ કોર્ટમાં પડકારવામાં આવ્યો છે. નીચલી કોર્ટમાં ઘણા કેસ ચાલી રહ્યા છે. આવી સ્થિતિમાં એ પણ જોવું જોઈએ કે તેઓ કોઈ આદેશ જારી કરી શકે છે કે નહીં. આ સર્વેને ગેરકાયદે જાહેર કરવા માટે સુપ્રીમ કોર્ટમાં પિટિશન પણ દાખલ કરી છે. આ અરજીઓ પર જલદી સુનાવણી થવી જોઈએ. નિર્ણય આવતા મહિને અથવા તો ફેબ્રુઆરી સુધીમાં આવી જવો જોઈએ. જો આમાં વિલંબ થશે તો દેશની સામાજિક સમરસતાને અસર થશે. વાતાવરણ સંપૂર્ણપણે બગડી જશે. અખબારોમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે આગામી સમયમાં આવા 800 કેસ દાખલ કરવામાં આવશે. સવાલ: કોલેજિયમ સિસ્ટમ પર સવાલો ઊઠી રહ્યા છે. જજોની નિમણૂકમાં સુપરસીડિંગના કિસ્સાઓ સામે આવી રહ્યા છે. આ અંગે તમે શું કહેશો?
જવાબ: સુપરસીડના કેસ બહુ ઓછા છે. જ્યારે હાઈકોર્ટના ન્યાયાધીશો સુપ્રીમ કોર્ટમાં આવે છે ત્યારે એવું બની શકે છે કે જજ નંબર 5 પહેલા આવે અને જૂના જજને છોડી દેવામાં આવે. જોકે આવું થવાનું કારણ સમજાવવું જોઈએ. સુપ્રીમ કોર્ટ કોલેજિયમનો નિર્ણય ખોટો પણ હોઈ શકે છે. જો સુપ્રીમ કોર્ટ જજ નંબર 20 લાવવાનો નિર્ણય કરે છે, તો એનો ખુલાસો કેમ કરવો જોઈએ, કારણ કે એનાથી 19 જજનો વિશ્વાસ ઓછો થાય છે. તેઓ હાઈકોર્ટના ચીફ જસ્ટિસ પણ છે. તેઓ કહેશે કે તમે લોકો અમને કેમ ભૂલી ગયા? એમાં કોઈ શંકા નથી કે સુપરસેશન થાય છે. ખબર નથી કે આવું કેમ થાય છે. ઘણા સુપરસેશન્સ કહી શકે છે કે એ ઠીક છે. જો દક્ષિણમાંથી કોઈ ન હોય તો ત્યાંથી ન્યાયાધીશ બનાવ્યા હતા અથવા જો ઉત્તર-પૂર્વમાંથી કોઈ ન હોય તો તે જગ્યાએથી ન્યાયાધીશ બનાવ્યા હતા. સવાલ: શું ચૂંટણી કમિશનરની પસંદગી કરતી સમિતિમાંથી CJIને હટાવવા યોગ્ય છે?
જવાબઃ આ ચર્ચાનો વિષય છે. જો CJI દરેક પસંદગી સમિતિમાં રહેવા માગે છે તો આ કેવી રીતે શક્ય છે. તેમની પાસે કોર્ટની જવાબદારીઓ પણ છે. લોકપાલ, ચૂંટણી કમિશનર, CBI ચીફની પસંદગીમાં CJI શા માટે હોવું જોઈએ? મને સમજાતું નથી. CJI કદાચ એવા અધિકારીઓના નામ પણ જાણતા નથી જેઓ અધ્યક્ષ તરીકે ચૂંટાય છે. લોકોને લાગે છે કે જો CJIએ કોઈને પસંદ કર્યા છે, તો તે સારું રહેશે. તો શું સમિતિના અન્ય સભ્યોએ લીધેલો નિર્ણય ખોટો છે? કોઈ રસ્તો નથી. મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર માટેના નામ પર બે સભ્યો સહમત થાય અને CJI અસંમત હોય તો શું ફરક પડે છે? સુપ્રીમ કોર્ટે આદેશ આપ્યો હતો કે CJI મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરની પસંદગી સમિતિમાં હોવા જોઈએ, પરંતુ સરકારે તેમની વાત સાંભળી નહીં. સંસદે નવો કાયદો બનાવ્યો. હવે સુપ્રીમ કોર્ટ સંસદને જેલમાં ધકેલી દેશે? સુપ્રિમ કોર્ટે કાળજીપૂર્વક વિચારણા કર્યા પછી જ આવા આદેશો આપવા જોઈએ. સુપ્રીમ કોર્ટનો કાર્યક્ષેત્ર શું છે તે વિચારવું જરૂરી છે. સવાલ: શું કલમ 142ની સમીક્ષા થવી જોઈએ, જે સુપ્રીમ કોર્ટને નિર્ણય લેવાનો વિશેષાધિકાર આપે છે?
જવાબ: જુઓ, કલમ 142 સબસ્ટેન્ટિવ જસ્ટિસ માટે છે. જો કોઈ કેસમાં ઘણી ગૂંચવણ હોય તો સુપ્રીમ કોર્ટ તેનો ઉપયોગ કરે છે. જો કે, છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં 142નો ઉપયોગ વધ્યો છે. અગાઉ સુપ્રીમ કોર્ટે આ સત્તાનો ઉપયોગ માત્ર અલગ-અલગ કેસોમાં જ કર્યો હતો. મને લાગે છે કે વિશેષાધિકારનો ઉપયોગ ફક્ત દુર્લભ કિસ્સાઓમાં જ થવો જોઈએ. સવાલઃ તાજેતરમાં AI એન્જિનિયર અતુલ સુભાષની આત્મહત્યા બાદ કલમ 498Aના દુરુપયોગને લઈને ઘણી ચર્ચા થઈ રહી છે. શું ન્યાયતંત્ર ઘરેલુ હિંસા જેવા મામલાઓને સંભાળવા તૈયાર છે?
જવાબ: કલમ 498A દહેજ વિરોધી કાયદો છે. દહેજ લેવું કે આપવું, બંને સામે કેસ દાખલ કરીને જેલમાં મોકલવાની જોગવાઈ છે. કાયદાઓ પહેલેથી અસ્તિત્વમાં છે, પરંતુ સરકારો તેનો અમલ કરવામાં સક્ષમ નથી. જ્યારે સરકાર કામ કરી શકતી નથી ત્યારે કોર્ટમાં કેસ આવે છે. લગ્ન સમયે દહેજ પ્રથા સામે સરકારો પગલાં લે તો મામલો ત્રાસ કે આત્મહત્યા સુધી નહીં પહોંચે. મામલો કોર્ટમાં આવ્યા બાદ લાંબા સમય સુધી મામલો ચાલતો રહે છે. જેના કારણે સ્ત્રી અને પુરુષ બંને પરેશાન થઈને આત્મહત્યા કરે છે. દહેજ ઉત્પીડનના કેસનો 6 મહિનામાં નિર્ણય થવો જોઈએ. સવાલ: આંબેડકરે કહ્યું હતું કે ગમે તેટલું સારું બંધારણ બને, જો તેને ખરાબ લોકો ચલાવતા હોય તો તેનો કોઈ ફાયદો નથી. આજની પરિસ્થિતિમાં તમે આ વિશે શું કહેશો?
જવાબ: તે સાચું છે. જો દેશ ચલાવનારા લોકો સારા હોય તો ખરાબ બંધારણ પણ સારું બની શકે છે. જો નેતાઓ ખરાબ હોય તો શ્રેષ્ઠ બંધારણ આપવાનો પણ કોઈ ફાયદો નથી. જરા આપણા ગવર્નરોને જુઓ. તેઓ કેટલી ઢીલી રીતે કામ કરે છે. જો વિધાનસભા કાયદો પસાર કરે છે, તો તેને રાજ્યપાલની સહી જરૂરી છે. જ્યારે સરકાર રાજ્યપાલ પાસે જાય છે ત્યારે તેઓ કહે છે કે જ્યારે ઈચ્છા થશે ત્યારે તેઓ સહી કરશે. ઘણા કિસ્સાઓમાં સ્પીકર કહે છે કે બંધારણમાં ક્યાં લખ્યું છે કે અમારે 10 દિવસમાં નિર્ણય લેવાનો છે. કબૂલ, બંધારણમાં એવું નથી લખ્યું કે તમારે ઝડપથી સહી કરવાની કે નિર્ણયો ઝડપથી લેવાના, પણ બંધારણીય નૈતિકતા નામની કોઈ વસ્તુ છે કે નહીં? સહી ન કરવી કે નિર્ણય મોડો લેવો એ ગેરકાયદે નથી. તમને સજા કરવામાં આવશે નહીં, પરંતુ તે નૈતિકતા વિરુદ્ધ છે. સવાલઃ તાજેતરમાં અલાહાબાદ હાઈકોર્ટે 41 વર્ષ જૂના કેસનો નિર્ણય લેવામાં વિલંબ બદલ માફી માગી છે. કોર્ટમાં 5 કરોડથી વધુ કેસ પેન્ડિંગ છે. આ કેવી રીતે ઉકેલાશે?
જવાબઃ સુપ્રીમ કોર્ટ અને હાઈકોર્ટે વિચારવું જોઈએ કે કેસ કેમ આગળ વધી રહ્યા નથી. આમાં સરકારની મદદ પણ લેવી જોઈએ. ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પર પણ ધ્યાન આપવું જોઈએ. કોર્ટની ઇમારતો ઘણી જૂની છે. અલાહાબાદ હાઈકોર્ટમાં ન્યાયાધીશોની મંજૂર સંખ્યા 150થી 160 વચ્ચે છે. જો દરેકની નિમણૂક કરવામાં આવે તો તેમના માટે બેસવાની જગ્યા નથી. બીજી સમસ્યા ન્યાયાધીશોની નિમણૂક ન થવાની છે. હાઈકોર્ટમાં 30% જગ્યા ખાલી છે. 20% જિલ્લા કોર્ટમાં છે. હજુ પણ નિમણૂૂકો થતી નથી. શા માટે? કાયદાપંચે કહ્યું હતું કે દેશમાં ન્યાયાધીશોની સંખ્યા 50 હજાર હોવી જોઈએ, પરંતુ અમારી સંખ્યા માત્ર 23 હજાર છે. એમાં પણ 4-5 હજાર જગ્યા ખાલી છે. સમસ્યા અહીં સમાપ્ત થતી નથી. જો 50 હજાર ન્યાયાધીશની નિમણૂક થશે તો ગુણવત્તાનો પ્રશ્ન પણ ઊભો થશે. સારી ગુણવત્તાવાળા ન્યાયાધીશો મળશે કે નહીં? જો તેમને મળશે તોપણ તેઓ આ 50 હજાર ન્યાયાધીશોને ક્યાં બેસાડશે? પછી સ્ટાફની પણ જરૂર પડશે, પેશકર, સ્ટેનો, દરેકની નિમણૂક કરવી પડશે. સવાલ: ફિજી સુપ્રીમ કોર્ટમાં કામ કરવાનો અનુભવ કેવો રહ્યો? ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલત અને ફિજી વચ્ચે શું તફાવત હતો?
જવાબ: ઘણો તફાવત છે. અહીં કેસોની સંખ્યા ઘણી વધારે છે. સોમવાર અને શુક્રવારે પરચૂરણ કેસોની સંખ્યા 60-60 આસપાસ છે. જ્યારે હું સુપ્રીમ કોર્ટમાં હતો ત્યારે લગભગ 70 હજાર કેસ પેન્ડિંગ હતા, આજે એ 80 હજારથી ઉપર છે. ફિજીમાં એ સંપૂર્ણપણે અલગ છે. કોવિડ પછી, બેઠકમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે ઘણા બધા કેસ છે. ત્યાં વધુ એટલે કે 16 કેસ. સુનાવણી માટે એક નિશ્ચિત સમય મર્યાદા છે. બંને પક્ષોને 40-40 મિનિટ મળે છે. સવાલ: ફિજીની સર્વોચ્ચ અદાલતનો કોઈ નિયમ ભારતમાં લાગુ થઈ શકે?
જવાબ: હા, અહીં પણ સમય મર્યાદા લાગુ કરવામાં આવે તો સારું રહેશે. અહીં સુપ્રીમ કોર્ટમાં જજો કેસ વાંચીને આવે છે, લેખિત રજૂઆતો પણ થાય છે. જો આ લેખિત દસ્તાવેજો પહેલા આપવામાં આવે અને ન્યાયાધીશ દ્વારા વાંચવામાં આવે, તો 20 અથવા 40 મિનિટમાં શંકા અથવા સ્પષ્ટતા થઈ શકે છે. અહીં 3થી 4 દિવસ સુધી ચર્ચા ચાલુ રહે છે. એ એક દિવસમાં અથવા થોડા કલાકોમાં સમાપ્ત થઈ શકે છે. સવાલ: કોર્ટમાં જવાનો ખર્ચ ઘણો વધારે છે, ગરીબો ન્યાયની આશા કેવી રીતે રાખી શકે?
જવાબ: અમારી પાસે નેશનલ લીગલ સેલ ઓથોરિટી (NALSA) છે. જો કોઈ વ્યક્તિની વાર્ષિક આવક 3-4 લાખ રૂપિયા સુધી હોય તો તેને મફત કાનૂની સહાય મળે છે. સરકારે તેને વધારીને 5 લાખ રૂપિયા કરવી જોઈએ, જેથી વધુ લોકોને મદદ મળી શકે. NALSAના ફ્રી લીગલ સેલને દરેક રાજ્યમાં મજબૂત બનાવવું જોઈએ. ત્યારે લોકો મફતમાં વકીલ મળશે તેમ કહીને કોર્ટમાં આવશે. આમાં પણ સારા વકીલોની નિમણૂક કરવી જોઈએ. સવાલ: હજારો લોકો ભારતની જેલોમાં બંધ છે, તેમને જામીન કેમ નથી મળતા?
જવાબઃ જેલમાં 75% લોકો અન્ડરટ્રાયલ છે. જેલમાં 100 કેદીની સાથે 130 કે 200થી વધુ કેદીઓ બંધ છે. જેલમાં કોઈ સુવિધા નથી. ત્યાં જતા લોકોનું પણ સન્માન અને પ્રતિષ્ઠા હોય છે. દિલ્હી યુનિવર્સિટીના પ્રોફેસર સાંઈબાબા 90% વિકલાંગ હતા. તેમને જેલમાં વ્હીલચેર પણ આપવામાં આવી ન હતી. સ્ટેનસ્વામીને જેલમાં એક સ્ટ્રો સુધ્ધાં મળી નહોતી. કોર્ટે જામીન આપવા જોઈએ. લોકોને જેલમાં રાખીને શું ફાયદો? માત્ર પોલીસ તપાસ કરી રહી હોવાથી આરોપી જેલમાં રહેશે. તે માણસ વિશે વિચારો, તેના પરિવાર વિશે વિચારો. કાયદો એ પણ જણાવે છે કે જો કોઈ ગુનાની સજા 10 વર્ષની હોય અને આરોપીએ એક તૃતીયાંશ એટલે કે ત્રણ વર્ષ જેલમાં વિતાવ્યા હોય તો તેને જામીન મળવા જોઈએ. તેમ છતાં જો આરોપ સાબિત નહીં થાય તો 3 વર્ષ સુધી જેલમાં રહેવું પડશે. જો તમે કંઈ કર્યું નથી, પુરાવા નથી તો ત્રણ વર્ષ જેલમાં કેમ રહ્યા. જો કોઈ ત્રણ વર્ષથી જેલમાં હોય તો કોર્ટને કોણ કહેશે. આ કામ જેલર અને NALSA ના વકીલો દ્વારા થવું જોઈએ. આ કેટલાક કિસ્સાઓમાં થઈ રહ્યું છે, પરંતુ બધામાં નથી. અન્ડરટ્રાયલ રિવ્યૂ કમિટી છે, પરંતુ તે યોગ્ય રીતે કામ કરતી નથી. એટલા માટે લોકો જેલમાં બેઠા છે.