પશ્ચિમ ભારતની પહેલી હાડકાંની બેન્ક અમદાવાદમાં:એક જગ્યાએ હાડકું ફીટ કરવા શરીરની બીજી જગ્યાએથી હાડકું નહીં કાઢવું પડે; જાણો બોન બેન્કની પ્રોસેસ

ડોક્ટર સાહેબ, બાઈક સ્લીપ થયું ને પડી ગયો…હાથ બહુ દુ:ખે છે
ડોક્ટરે એક્સ-રે જોઈને કહ્યું, તમારું કાંડાનું હાડકું ડેમેજ થઈ ગયું છે. એ કાઢવું પડશે ને તેની જગ્યાએ નવું હાડકું નાખવું પડશે.
દર્દીએ પૂછ્યું, નવું હાડકું પગમાંથી કાઢીને નાખશો ને? ત્યાં મારે બીજી સર્જરી કરાવવી પડશે…
ડોક્ટર બોલ્યા, ડોન્ટ વરી. તમારે બીજી સર્જરી નહીં કરાવવી પડે. ક્રિષ્ના શેલ્બી હોસ્પિટલમાંથી હાડકું મળી જશે. ત્યાં બોન બેન્ક છે.
આ સાંભળીને દર્દીને હાશકારો થયો….
* * * *
અમદાવાદની ક્રિષ્ના શેલ્બી હોસ્પિટલમાં શરૂ થયેલી બોન બેન્ક હાડકાંના દર્દીઓ માટે આશીર્વાદ સમાન બની રહી છે. એના બે કારણો છે. પહેલું એ કે, આ ગુજરાતની જ નહીં, પશ્ચિમ ભારતની પહેલી બોન બેન્ક છે. બીજું, ભારતમાં એઈમ્સ, ટાટા મેમોરિયલ, વેલ્લોર હોસ્પિટલમાં બોન બેન્ક છે પણ ત્યાંથી હાડકાં બીજી હોસ્પિટલોમાં આપવામાં નથી આવતા. જ્યારે અમદાવાદની ક્રિષ્ના શેલ્બી હોસ્પિટલ કોઈપણ ઓર્થોપેડિક સર્જનને જરૂર હોય ત્યાં હાડકાં આપે છે.
થોડા દિવસો પહેલાં જ ગૃહમંત્રી અમિત શાહે અમદાવાદમાં ઘૂમા પાસે આવેલી ક્રિષ્ના શેલ્બી હોસ્પિટલની બોન બેન્કનું ઉદ્દઘાટન કર્યું. આ બોન બેન્ક શરૂ કરવાનો વિચાર કેવી રીતે આવ્યો? બોન બેન્કથી લોકોને ક્યા ક્યા ફાયદા થાય? સૌથી મોટી વાત એ છે કે આ બોન બેન્ક શરૂ થવાથી દર્દીઓને એક નહીં, અનેક ફાયદા છે. હાડકાં સાચવવાની પ્રોસેસ શું છે? દિવ્ય ભાસ્કરે બોન બેન્કમાં જઈને તેની પ્રોસેસ જાણી હતી અને ક્રિષ્ના શેલ્બી હોસ્પિટલના ચેરમેન, ઓર્થોપેડિક સર્જન ડો. વિક્રમ શાહ અને ગ્રુપ સીઓઓ ડો. નિશીતા શુક્લ પાસેથી વિગતો મેળવી હતી. આ બોન બેન્ક શરૂ કરવાનો વિચાર કેવી રીતે આવ્યો?
ડો. વિક્રમ શાહે કહ્યું કે, હું વર્ષોથી અમેરિકા આવતો-જતો હતો ત્યારે અમેરિકામાં મેં બોન બેન્ક જોઈ હતી. તેઓ કેવી રીતે હાડકાં સાચવતાં અને વાપરતા તે હું જોતો. જોઈન્ટ રિપ્લેસમેન્ટ, કેન્સર કે ડેન્ટલના કેસમાં બોન જ્યારે અવેલેબલ ન હોય ત્યારે વિશિષ્ટ પ્રકારના ઈમ્પ્લાન્ટ વાપરવા પડે. વિશિષ્ટ પ્રકારના ઈમ્પ્લાન્ટ વાપરીએ એટલે પેશન્ટને ખર્ચો વધી જાય અને નેચરલ બોન ન મળે અને આગળ જતાં રિવિઝન આવે એટલે વધારે તકલીફવાળું બને. ઘણા વખતથી મારા મગજમાં ચાલતું હતું કે અમદાવાદમાં બોન બેન્ક બનાવવી. બોન બેન્કમાં જમા થયેલા હાડકાંનો લાભ કોઈપણ હોસ્પિટલ લઈ શકે છે?
હા. આ બોન બેન્કનો ઉદ્દેશ એ જ છે. અમે ઈન્ટરનલ બોન બેન્ક તો ચલાવતા જ હતા. એટલે અમારી હોસ્પિટલમાં જ ઓપરેશન થયેલા પેશન્ટના હાડકાં સાચવીને બીજા પેશન્ટમાં યુઝ કરી શકતા હતા. પણ બીજી હોસ્પિટલને હોડકાં નહોતા મોકલી શકતા. જેમ એઈમ્સ, વેલ્લોર, ટાટા મેમોરિયલ હોસ્પિટલ ઈન્ટરનલ બોન બેન્ક ચલાવે છે. બોન બહાર નથી આપતા. મને થયું કે ઓર્થોપેડિક સર્જનો, કેન્સર સર્જન કે ડેન્ટીસ્ટ પાસે બોનની અવેલેબિલીટી ન હોય અને જો હું આ અવેલેબલ કરાવી શકું તો સંખ્યાબંધ પેશન્ટ્સને ફાયદો થાય. આ ભાવનાથી અમે નક્કી કર્યું કે બોન બેન્ક બનાવવી અને બધા જ ડોક્ટરોને આમાં સહભાગી કરવા જેથી પોતાના પેશન્ટોની ટ્રીટમેન્ટ વધારે સારી રીતે કરી શકે. આમાં દર્દીઓને ફાયદો શું થાય?
ક્રિષ્ના શેલ્બી હોસ્પિટલના ચેરમેન, MD ડો. વિક્રમ શાહ કહે છે કે, આનાથી દર્દીઓને એક નહીં, અનેક ફાયદા થાય. અત્યાર સુધી બોન ગ્રાફટ (વધારાના જરૂરી હાડકાં) લેવા પડતા હતા તો દર્દીના થાપાના ભાગેથી કે બીજેથી ચીરો કરીને હાડકું લેવું પડતું હતું. તેના કારણે દર્દીઓને દર્દ થાય. પેશન્ટને પથારીમાં અઠવાડિયું રહેવું પડે. ખર્ચા સિવાયની વાત કરીએ તો પણ કોમ્પ્લિકેશનના ચાન્સ વધારે રહે, ઈન્ફેક્શનના ચાન્સ રહે. બોન બેન્ક એ પેશન્ટ માટે આશીર્વાદ સમાન છે. આની અવેરનેસ દર્દીઓમાં આવે તે જરૂરી છે. દર્દીઓ સામેથી કહે કે અમને બોન ગ્રાફ્ટ (જરૂર હોય તેટલાં હાડકાં) બોન બેન્કમાંથી આપો. વધારાનું આપરેશન ન કરતા. એમાં પૈસાનો ફાયદો તો સેકન્ડરી છે પણ દુ:ખાવો ન થાય, કોમ્પ્લિકેશન્સ ન થાય, પથારીમાં પડ્યા ન રહેવું પડે, સર્જિકલ કન્ઝ્યુમેબલ અને દવાઓ ઓછી વપરાય. પૈસાનો ફાયદો ઈન્શ્યોરન્સ કંપનીને પણ થાય, દર્દીને પણ થાય અને માણસના વર્ક ડેઝ ઓછા બગડે. જે-તે જગ્યાએ કામ કરતો દર્દી જલ્દીથી પાછો કામ પર જઈ શકે. બીજી સર્જરી કરીને હાડકું કાઢવામાં આવે તો 40-50 હજારનો ખર્ચો થઈ જાય છે. પણ બોન બેન્કમાંથી જ બોન ગ્રાફ્ટ લેવામાં આવે તો વધારાનો 5-10 હજારનો જ ખર્ચ થાય છે. બોન બેન્કમાં કઈ-કઈ પ્રકારના હાડકાં સચવાય છે?
જવાબમાં ગ્રુપ સીઓઓ ડો. નિશીતા શુક્લ કહે છે, બોન બેન્કમાં બે પ્રકારના હાડકાં સચવાય છે. એક, ફ્રેશ ફ્રોઝન હાડકાં. બીજાં ફ્રિઝ ડ્રાઈડ હાડકાં. એટલે સરળ ભાષામાં કહીએ તો સુકા અને ભીનાં. ભીનાં એટલે કે વેટ હાડકાંને માઈનસ 80 ડિગ્રી તાપમાનવાળા ફ્રિજમાં રાખવા પડે છે. જ્યારે સુકા હાડકાંને સાદા કબાટમાં પણ રાખી શકાય. બંને હાડકાં સામાન્ય રીતે ત્રણ મહિના સચવાઈ રહે છે. ત્રણ મહિનામાં ઉપયોગ ન થાય તો ફેંકી દેવા પડે છે. બોન બેન્કમાં હાડકાં સાચવવાની અને હાડકાં આપવાની પ્રોસેસ શું છે?
બોન બેન્કની પ્રોસેસ સમજાવતાં ડો. નિશીતા શુક્લએ કહ્યું કે, અમારી હોસ્પિટલમાં કોઈ પેશન્ટ એડમિટ થાય અને તેની ઓર્થોપેડિક સર્જરી કરવામાં આવે પછી તેના શરીરમાંથી કોઈ હાડકું નીકળે તો તેને બોન બેન્કમાં જમા કરવું કે કેમ, તેના માટે પેશન્ટની સહમતી લેવામાં આવે છે. તેનું ફોર્મ ભરાવાય છે. તેમાં પેશન્ટનું નામ, તેની ઉંમર, ક્યા ભાગનું હાડકું લીધું તે તમામ ડિટેઈલ હોય છે. આ હાડકું બોન બેન્કનો સ્ટાફ જ ઓપરેશન થિયેટરમાં લેવા જાય છે. ઘૂમા પાસે આવેલી ક્રિષ્ના શેલ્બી હોસ્પિટલના અંડરગ્રાઉન્ડ ફ્લોરમાં બોન બેન્ક છે. ઉપર ઓપરેશન થિયેટરમાંથી હાડકું લાવીને બોન બેન્કમાં સૌથી પહેલાં માઈનસ 60 ડિગ્રીવાળી કેબિનેટમાં મૂકવામાં આવે છે. હાડકું આવી જાય પછી ડોક્ટર પેશન્ટના બ્લડ રિપોર્ટ અને બીજા રિપોર્ટ કરાવે છે. જો પેશન્ટને કોઈ ઈન્ફેક્શન કે બીજી બીમારી ન હોય તો જ હાડકું આગળની પ્રોસેસ માટે મોકલાય છે. ઓપેરેસન કરીને કાઢેલા હાડકાંમાં લોહી અને ટિશ્યૂઝ ચોંટેલા હોય છે. તેને પહેલાં વોશ કરવાનું. હાડકું સાફ થઈ જાય પછી જેટલી જરૂર હોય તે રીતે કટ કરવાનું. કટ કર્યા પછી શેકર વોટરબાથ મશીનમાં મૂકીને ત્રણ કલાક હલાવવામાં આવે જેથી હાડકાંમાં રહેલા વિષાણુ મરી જાય છે. હાડકાંની અંદર નાનાં નાનાં કાણાં હોય છે. તેની અંદર પણ જો વાયરસ કે બેક્ટેરિયા હોય તો તે પણ નીકળી જાય છે. ત્રણ કલાક શેકિંગ કર્યા પછી બાજુમાં પડેલા અલ્ટ્રાસોનિકેટર મશીનમાં મૂકીને ત્રણ કલાક કેમિકલ પ્રોસેસ કરવામાં આવે છે. કેમિકલ સ્પ્રે થયા પછી હાડકું તદ્દન સાફ અને વિષાણુ રહિત બની જાય છે. અલ્ટ્રાસોનિકેટર મશીનમાં સાફ થયા પછી ડિસ્ટ્રીલ્ડ વોટરથી વોશ કરવામાં આવે છે. એ પછી બીજા રૂમમાં બાયોસેફ્ટી કેબિનેટ હોય છે. તેમાં હાડકાંને સ્ટરીલાઈઝ્ડ કરાય છે. આ કેબિનેટની અંદર જ પેકિંગ મશીન મૂકેલું છે. એટલે સ્ટરીલાઈઝ્ડ થયા પછી અંદર જ પહેલું પેકિંગ થઈ જાય છે. પછી બહારની બાજુ બીજું પેકિંગ હોય છે. હાડકાંને પેકિંગ સહિત રેડિએશન સેન્ટરમાં મોકલાય છે. ત્યાં પ્રક્રિયા થયા પછી હાડકાં પાછા આવે છે. રેડિએશન પ્રોસેસ થયા પછી હાડકું વાપરવા લાયક થાય છે. હવે નીચેના ગ્રાફિક પરથી જાણો કે, બોન બેન્કમાં ડ્રાઈડ હાડકાં કેવી રીતે સચવાય છે… જ્યારે ઓપરેશન કરતી વખતે ડોક્ટરને કોઈ હાડકાંની જરૂર પડે તો સ્ટાફ પેકિંગવાળું બોન લઈને ઓપરેશન થિયેટરમાં જાય છે. ત્યાં અંદર જઈને પહેલું પેક ખોલે છે અને ડોક્ટર ચીપિયાથી હાડકું ઉપાડી લે છે ને દર્દીમાં ફીટ કરે છે. જે રીતે દર્દીનું હાડકું લેતી વખતે ફોર્મ ભરાય છે તેમ કોઈપણ દર્દીમાં હાડકું ફીટ કરતાં પહેલાં પણ તેની સહમતી લેવામાં આવે છે અને તેનું અલગ ફોર્મ ભરાય છે. દરેક હાડકાંના પેકિંગને નંબર આપેલો હોય છે. તેનું માપ, વજન, ક્યાંનું હાડકું છે, કોનું છે, કોને આપ્યું છે, આ તમામ રેકોર્ડ કોમ્પ્યુટરમાં ફીડ રહે છે. આ મેડિકલ પ્રોટોકોલ મુજબ રેકોર્ડ મેઈન્ટેન થાય છે. કેન્સરના ઓપરેશન માટે, દાંતના ઓપરેશન માટે પણ હાડકાંની જરૂર પડે છે
માત્ર હાથ-પગ સિવાય પણ હાડકાંની જરૂર શરીરના દરેક ભાગમાં પડે છે. માનો કે, કોઈને મોઢાનું કેન્સર હોય અને જડબું સડી ગયું હોય તો એક તરફનો જડબાંનો ભાગ કાઢી નાખવો પડે છે. એટલે કેન્સરના દર્દીનો ચહેરો જડબું કાઢ્યા પછી વિકૃત બની જાય છે. આવું ન થાય એ માટે જડબાં પાસે હાડકું ફીટ કરવું પડે જેથી ચહેરાનું સંતુલન જળવાઈ રહે. તો જડબાં પાસે ફીટ કરવાનાં હાડકાં બહાર વેચાતા મળે નહીં. એ હાડકાં આ પ્રકારની બોન બેન્કમાંથી જ મળે. દુ:ખની વાત એ છે કે મોઢાંના કેન્સરના કેસમાં ગુજરાત પણ આગળ છે. બીજું, દાંતના ડોક્ટરને સર્જરી કરતી વખતે ઘણી વખત હાડકાંની જરૂર પડે છે. સવાલ એ થાય કે, દાંતની સર્જરીમાં હાડકાંની શું જરૂર? માની લો કે, કોઈ પેશન્ટનો દાંત સડી ગયો છે. છેક અંદરથી ખેંચીને કાઢવો પડે છે. પછી નવો દાંત નાખવા, પેઢાના પોલાણમાં સ્ક્રૂ મૂકવો પડે અને સ્ક્રૂના સહારે દાંત ફીટ કરવામાં આવે. હવે પેઢાનું પોલાણ નબળું હોય. હાડકાં જ મજબૂત ન હોય તો? તો સ્ક્રૂને ગ્રીપ ન મળી શકે અને દાંત પણ ફીટ ન થાય. એટલે પેઢાના પોલાણમાં હાડકાંનો પાવડર ભરવો પડે. આ પાવડર ક્રિષ્ના શેલ્બી હોસ્પિટલની બોન બેન્કમાં જ તૈયાર થાય છે. સૂકાં એટલે કે ડ્રાઈડ હાડકાંને ગ્રાઈન્ડરમાં ફેરવીને પાવડર બનાવાય છે. આ પાવડર પોલાણમાં ભરવામાં કામ લાગે છે. હાડકાંનો પાવડર ભર્યા પછી સ્ક્રૂ મૂકી શકાય છે ને દાંત પણ ફીટ થાય છે. ડો. વિક્રમ શાહે ઓર્થોપેડિક ક્ષેત્રમાં ક્રાંતિઓ સર્જી છે
માત્ર ગુજરાતના નહીં, ભારતના ઓર્થોપેડિક જગતમાં ડો. વિક્રમ શાહનું નામ શિરમોર છે. માત્ર એટલે નહીં કે તે કુશળ ઓર્થોપેડિક સર્જન છે પણ એટલા માટે કે તેમણે ઓર્થોપેડિક જગતમાં ક્રાંતિકારી શોધો કરી છે. જોઈન્ટ રિપ્લેસમેન્ટ ક્ષેત્રમાં તેમણે આપેલા યોગદાનના કારણે તેમને બી.સી.રોય ઈન્ટરનેશનલ એવોર્ડથી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા છે. ડો. વિક્રમ શાહ અમેરિકાની ઝિમર ઈન્કોર્પોરેટના ડિઝાઈનર બોર્ડમાં પસંદ કરાયેલા એકમાત્ર ભારતીય સર્જન છે. ડો. શાહ અમદાવાદની બી.જે.મેડિકલ કોલેજમાંથી અભ્યાસ પૂરો કરીને ઓર્થોપેડિકમાં એમ.એસની ડિગ્રી મેળવી. 1989માં માસ્ટર્સ પૂરું કરીને ઈન્ટરનેશનલ લેવલે જોઈન્ટ રિપ્લેસમેન્ટની ટ્રેનિંગ લીધી. તેમણે યુનાઇટેડ કિંગડમની ઓર્મસ્કિર્ક હોસ્પિટલ અને રાઈટીંગ્ટન હોસ્પિટલમાં બે વર્ષ કામ કર્યું અને સ્વિત્ઝર્લેન્ડ અને જર્મનીમાં અભ્યાસ ચાલુ રાખ્યો. તેમણે યુએસએના અલાબામાના બર્મિંગહામમાં શેલ્બી મેડિકલ સેન્ટર ખાતે ડૉ. બ્રાઇસ બ્રેકિન હેઠળ તેમની ફેલોશિપ પૂરી કરી. 1993માં ભારત પાછા ફર્યા અને 1994માં અમદાવાદમાં પોતાનું પહેલું મેડિકલ સેન્ટર સ્થાપ્યું. ત્યારે ઉપરના ફ્લોર પર તેમનું ઘર હતું અને નીચેના ભાગે મેડિકલ સેન્ટર હતું. તેમાં છ બેડ, એક ઓપરેશન થિયેટર અને નાનો સ્ટાફ હતો. ડો. વિક્રમ શાહે પોતાનું વિઝન વિસ્તાર્યું અને અમદાવાદ, ગુજરાતના લોકોને વધારે લાભ મળે તેવા હેતુથી ક્રિષ્ના શેલ્બી હોસ્પિટલ શરૂ કરી. અમદાવાદમાં ઘૂમા ખાતે અને કોર્પોરેટ રોડ ખાતે ક્રિષ્ના શેલ્બી હોસ્પિટલ છે. આ સહિત 8 રાજ્યોના 13 શહેરોમાં 16 હોસ્પિટલોની ચેઈન છે. અત્યારે વિશાળ સ્ટાફ, આધુનિક સુવિધા અને 16 હોસ્પિટલ મળીને બે હજારથી વધારે બેડની ક્ષમતા છે. ડૉ. વિક્રમ શાહે દોઢ લાખથી વધુ સફળ ઘૂંટણની સર્જરી કરી છે. તેમણે 2008માં એક જ વર્ષમાં 3 હજાર જોઈન્ટ રિપ્લેસમેન્ટ સર્જરી કરીને રેકોર્ડ બનાવ્યો હતો. 90ના દાયકામાં જોઈન્ટ રિપ્લેસમેન્ટ સર્જરી ડરામણી સર્જરી મનાતી હતી. આ સર્જરીનું નામ સાંભળીને લોકો ગભરાઈ જતા હતા. પણ ડો. શાહે આ દરમિયાન ‘OS નિડલ’ એટલે ઓર્થોપેડિક સર્જનો માટે ખાસ પ્રકારની નિડલની શોધ કરી. આનાથી ફાયદો એ થયો કે જોઈન્ટ રિપ્લેસમેન્ટ કે હાડકાંને લગતી કોઈપણ સર્જરીમાં કલાકોનો સમય વેડફાતો હતો તે સમય તદ્દન ઓછો થઈ ગયો. હોસ્પિટલોમાં દાખલ થવાનો સમય પણ ઓછો થઈ ગયો. આને ‘ઝીરો ટેક્નિક’ કહેવામાં આવી. ઝીરો ટેકનિક એટલે કહેવામાં આવે છે કારણ કે બધું જ લગભગ ‘શૂન્ય’ સ્તરે પહોચી જાય છે, પછી ભલે તે સર્જરીનો સમય હોય, પદ્ધતિ હોય, રિકવરી હોય, હોસ્પિટલમાં રહેવાનું હોય, દવાઓ હોય, લોહીની ખોટ હોય, દર્દી અને સંબંધીઓનું માનસિક સ્વાસ્થ્ય હોય, તણાવ હોય… ગયા મહિને ડિસેમ્બરમાં પ્રતિષ્ઠિત ટાઈમ મેગેઝીને પણ ડો. વિક્રમ શાહની ત્રણ દાયકાની સફરની નોંધ લીધી છે. હવે, ડો. વિક્રમ શાહે તમામ દર્દીઓ અને ઓર્થોપેડિક ડોક્ટર્સને લાભ મળે તેવા હેતુથી, નો પ્રોફિટના ધોરણે ક્રિષ્ના શેલ્બી હોસ્પિટલમાં બોન બેન્ક શરૂ કરી છે અને હવે ટૂંક સમયમાં ટિશ્યૂ બેન્ક પણ શરૂ કરવા જઈ રહ્યા છે.