લોકસભાની ચૂંટણી પહેલાં જ ભાજપે યુસીસી બિલ પર કામ કરવાનું શરૂ કરી દીધું હતું. એની શરૂઆત ઉત્તરાખંડથી કરી હતી. ઉત્તરાખંડ સરકારે ફેબ્રુઆરી 2024માં વિધાનસભામાં પહેલીવાર યુસીસી બિલ રજૂ કર્યું હતું. ઉત્તરાખંડમાં યુસીસી બિલ હવે કાયદો બની ગયું છે. આનો અર્થ એવો થયો કે ઉત્તરાખંડના પગલે બીજા ભાજપશાસિત રાજ્યો આ ઉત્તરાખંડ મોડલને અપનાવશે. નમસ્કાર, યુનિફોર્મ સિવિલ કોડ (UCC) એટલે સમાન નાગરિક સંહિતા લાગુ કરનારું પહેલું રાજ્ય ઉત્તરાખંડ બન્યું છે. ભાજપશાસિત ઉત્તરાખંડ સરકારના મુખ્યમંત્રી પુષ્કરસિંહ ધામીએ UCC 76મા ગણતંત્ર દિવસના બીજા જ દિવસથી લાગુ કરી દીધો છે. પુષ્કરસિંહે કહ્યું હતું કે અમે ત્રણ વર્ષ પહેલાં જનતાને વચન આપ્યું હતું. એ આજે પૂરું કર્યું છે. UCC એ કોઈ વર્ગ કે ધર્મની વિરુદ્ધ નથી, એનો હેતુ કોઈને નિશાન બનાવવાનો નથી. બધાને સમાન અધિકાર મળશે. ઉત્તરાખંડમાં હવેથી દર વર્ષે 27 જાન્યુઆરીનો દિવસ ‘સમાન નાગરિકતા દિવસ’ તરીકે ઊજવાશે. યુનિફોર્મ સિવિલ કોડ (યુસીસી) છે શું? દેશમાં બે પ્રકારના કાનૂન છે- ક્રિમિનલ કાયદા અને સિવિલ કાયદા. ક્રિમિનલ કાયદામાં ચોરી, લૂંટ, મારામારી જેવા બનાવો સામે સુનાવણી થાય છે. દરેક ધર્મ, સમુદાયના લોકોને ક્રિમિનલ કાયદા લાગુ પડે છે, જ્યારે સિવિલ કાયદામાં લગ્ન અને સંપત્તિ સાથે જોડાયેલા કેસો ચાલે છે, છૂટાછેડા, ભરણ-પોષણ વગેરે. ભારતમાં અલગ અલગ ધર્મોમાં લગ્ન, રીતરિવાજ અલગ અલગ છે. આ જ કારણ છે કે આ પ્રકારના કાયદાને પર્સનલ લૉ પણ કહેવાય છે. પર્સનલ લૉ એટલા માટે કે મુસ્લિમોમાં શાદી અને સંપત્તિના ભાગલા મુસ્લિમ લૉ મુજબ થાય છે. હિન્દુઓમાં હિન્દુ એક્ટ મુજબ કેસ ચાલે છે. ઈસાઈ અને શીખ માટે પણ અલગ પર્સનલ લૉ છે. યુનિફોર્મ સિવિલ કોડ મારફત પર્સનલ લૉ ખતમ થઈ જશે અને કોઈપણ ધર્મ હોય, કોઈપણ સમુદાય હોય, એ તમામ માટે એકસમાન કાયદા રહેશે, જેને યુનિફોર્મ સિવિલ કોડ (યુસીસી) કહેવાય છે. ઉત્તરાખંડમાં યુસીસી માટે શું થયું? ઉત્તરાખંડમાં સમાન નાગરિક સંહિતા લાગુ થવાથી શું બદલાશે? 6 મહિનાની અંદર લગ્નનું રજિસ્ટ્રેશન કરાવવું પડશે યુસીસી લાગુ થતાં જ બધાં લગ્નોની નોંધણી ફરજિયાત બની જશે. લોકોને તેમના લગ્ન ઓનલાઈન રજિસ્ટર કરાવવામાં મદદ કરવા માટે સુવિધાઓ બનાવવામાં આવી છે, જેથી તેમને સરકારી કચેરીઓમાં જવું ન પડે. આ માટેનો કટ ઓફ 27 માર્ચ 2010 રાખવામાં આવ્યો છે. આનો અર્થ એ થયો કે આ દિવસથી થનારાં બધાં લગ્નોની નોંધણી કરાવવી પડશે. લગ્નની નોંધણી 6 મહિનાની અંદર કરાવવી ફરજિયાત રહેશે. લિવ-ઇન રિલેશનશિપનું રજિસ્ટ્રેશન ફરજિયાત યુનિફોર્મ સિવિલ કોડમાં લિવ-ઇન રિલેશનશિપમાં રહેવા માટે માતા-પિતાની પરવાનગી ફરજિયાત રહેશે. આ સંબંધમાં રહેતાં યુગલોએ રજિસ્ટ્રાર સમક્ષ તેમના સંબંધો જાહેર કરવા પડશે. જ્યારે પણ તેઓ સંબંધનો અંત લાવવા માગતા હોય તો આ માહિતી રજિસ્ટ્રારને પણ આપવી પડશે. લિવ-ઇન રિલેશનશિપથી જન્મેલા બાળકને કાયદેસર ગણવામાં આવશે. જો લિવ-ઇન રિલેશનશિપ તૂટી જાય તો સ્ત્રી ભરણપોષણની માગ કરી શકશે. કોઈને જાણ કર્યા વિના એક મહિનાથી વધુ સમય માટે લિવ-ઇન રિલેશનશિપમાં રહેવા બદલ 10,000 રૂપિયાનો દંડ થઈ શકે છે. રજિસ્ટ્રેશન કરાવનાર કપલની માહિતી તેમનાં માતા-પિતા અથવા સંબંધીઓને અપાશે, આ માહિતી સંપૂર્ણપણે ગુપ્ત રાખવામાં આવશે. પુત્ર અને પુત્રીને મિલકતમાં સમાન અધિકાર મિલકતના અધિકારમાં બાળકોમાં કોઈપણ પ્રકારનો ભેદભાવ રહેશે નહીં, એટલે કે સમાજ માન્ય સંબંધોના આધારે જન્મેલાં બાળકો અથવા લિવ-ઇન સંબંધો દ્વારા જન્મેલાં બાળકો વગેરેને સંપત્તિ વહેંચણીમાં સમાન અધિકારો હશે. આ કાયદા હેઠળ બધા ધર્મો અને સમુદાયોમાં દીકરીઓને સમાન મિલકત અધિકારો આપવામાં આવ્યા છે. માતા-પિતાને પણ સંપત્તિનો અધિકાર કોઈપણ વ્યક્તિના મૃત્યુ પછી તેની મિલકત અંગે પરિવારના સભ્યો વચ્ચે કોઈ વિવાદ ન થાય એ માટે તેની પત્ની, બાળકો અને માતા-પિતાનો મૃતકની મિલકત પર સમાન અધિકાર આપવામાં આવ્યો છે. હલાલા – બહુપત્નીત્વ પર પ્રતિબંધ ઉત્તરાખંડમાં લાગુ કરાયેલા યુસીસીમાં ઇસ્લામમાં પ્રચલિત હલાલાની પ્રથા પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો છે. હલાલા ઇસ્લામમાં એક પ્રથા છે, જેમાં જો કોઈ મહિલાને તેના પતિ દ્વારા તલાક આપવામાં આવે છે અને તે પછી તે સ્ત્રી ફરીથી તે જ પતિ સાથે લગ્ન કરવા માગે છે તો મહિલાએ પહેલા તો બીજી વ્યક્તિ સાથે લગ્ન કરવા પડશે અને પછી તલાક લેવા પડશે. આ પછી જ સ્ત્રી તેના ભૂતપૂર્વ પતિ સાથે ફરીથી લગ્ન કરી શકે છે. આ પ્રથાને હલાલા કહેવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત મુસ્લિમોમાં એક પુરુષ ત્રણ કે ચાર પત્ની રાખી શકે છે. હવે આ બહુપત્નીત્વ પ્રથા પર પ્રતિબંધ આવી ગયો. 18 વર્ષની ઉંમર પહેલાં લગ્ન નહીં કરાવી શકાય બધા ધર્મોના લોકો પોતાના રિવાજો મુજબ લગ્ન કરી શકે છે, પરંતુ બધા ધર્મોમાં છોકરાઓ માટે લગ્નની લઘુતમ ઉંમર 21 વર્ષ અને છોકરીઓ માટે 18 વર્ષ કરવામાં આવી છે. હવે મુસ્લિમ છોકરીઓના પણ 18 વર્ષની ઉંમર પહેલાં લગ્ન કરાવી નહીં શકાય. સમગ્ર મિલકતના વસિયતની છૂટ કોમન સિવિલ કોડ (UCC) લાગુ થયા પછી કોઈપણ વ્યક્તિ પોતાની સંપૂર્ણ મિલકત વસિયતમાં આપી શકે છે. સમાન નાગરિક સંહિતા લાગુ થયા પહેલાં મુસ્લિમ, ખ્રિસ્તી અને પારસી સમુદાયો માટે વસિયતનામાના અલગ અલગ નિયમો હતા. હવે આ નિયમો બધા માટે સમાન રહેશે. લગ્નની જેમ છૂટાછેડાનું પણ રજિસ્ટ્રેશન જન્મ અને મૃત્યુની નોંધણીની જેમ લગ્ન અને છૂટાછેડાની નોંધણી પણ કરાવવી પડશે. આ રજિસ્ટ્રેશન વેબ પોર્ટલ દ્વારા પણ કરી શકાશે. બીજા ધર્મના બાળકને દત્તક લઈ શકાશે નહીં યુસીસી હેઠળ બધા ધર્મોના લોકોને બાળકોને દત્તક લેવાનો અધિકાર હશે, જોકે બીજા ધર્મના બાળકને દત્તક લઈ શકાશે નહીં. અનુસૂચિત જનજાતિઓ યુસીસીના કાયદાની બહાર બંધારણના અનુચ્છેદ 342માં ઉલ્લેખિત અનુસૂચિત જનજાતિઓને UCCમાંથી બાકાત રાખવામાં આવી છે, જેથી તે જાતિઓ અને તેમના રિવાજોનું રક્ષણ થઈ શકે. આ સિવાય ટ્રાન્સજેન્ડરોની પરંપરાઓમાં કોઈ ફેરફાર કરવામાં આવશે નહીં. સરકારે વેબસાઇટ લોન્ચ કરી દીધી ઉત્તરાખંડ સરકારે લગ્ન અને લિવ-ઇન રિલેશનશિપની નોંધણી માટે એક વેબસાઇટ બનાવી છે. એનું સરનામું ucc.uk.gov.in છે. અહીં 500 રૂપિયા ફી ચૂકવીને લિવ-ઇન રજિસ્ટ્રેશન કરી શકાય છે. નોંધણી કરાવવા માટે ઉત્તરાખંડના લોકોએ આ વેબસાઇટ પર એક ખાતું ખોલાવવું પડશે. પછી આ વેબસાઇટ પરથી જરૂરી ડોક્યુમેન્ટની વિશે માહિતી મળશે. એ દસ્તાવેજો સબ્મિટ કર્યા પછી 15 દિવસની અંદર લિવ-ઇન રિલેશનશિપનું રજિસ્ટ્રેશન કરાવવું પડશે. આ વેબસાઇટ પર લગ્ન, છૂટાછેડા અને વસિયતનામાની નોંધણી સંબંધિત માહિતી આપવામાં આવી છે. ઉત્તરાખંડમાં UCC લાગુ કરવા આવી તૈયારીઓ થઈ દેશનાં ભાજપશાસિત રાજ્યો યુસીસી બિલ લાવી શકે છે, ગુજરાત પણ ખરું આઝાદી પછી ઉત્તરાખંડ યુસીસી બિલ લાવનારું દેશનું પ્રથમ રાજ્ય બન્યું છે, જોકે ગોવામાં પણ પોર્ટુગીઝ શાસનના સમયથી યુસીસી અમલમાં છે. ગોવાને બંધારણમાં વિશેષ રાજ્યનો દરજ્જો હતો. ગુજરાત અને આસામ સહિત દેશનાં ઘણાં ભાજપશાસિત રાજ્યોએ ઉત્તરાખંડ યુસીસીને મોડલ તરીકે અપનાવવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી છે. આ બિલમાં 400થી વધુ જોગવાઈઓ છે. લગ્નથી લઈને લિવ-ઇન-રિલેશનશિપ સુધીના કડક નિયમો બનાવવામાં આવ્યા છે, જોકે આ બિલમાં કરવામાં આવેલી વિશેષ જોગવાઈઓને લઈને વિવાદ થઈ શકે છે. મુસ્લિમ પર્સનલ લૉ બોર્ડનું માનવું છે કે આ કાયદો મુસ્લિમો પર અત્યાચાર સમાન છે. જો આનો અમલ થશે તો મુસલમાનોના ઘણા અધિકારો જતા રહેશે. ઉદાહરણ તરીકે, કાયદેસરના છૂટાછેડા વગર એકથી વધુ લગ્નનો કોઈ અધિકાર રહેશે નહીં. શરિયત મુજબ મિલકતની વહેંચણી થશે નહીં. વસતિ નિયંત્રણ કરવા માટે આ કાયદો અગત્યનો છે સમાન નાગરિક સંહિતા એ બંધારણની કલમ 44 હેઠળ આવે છે. આ લેખ જણાવે છે કે રાજ્યો સમગ્ર ભારતમાં નાગરિકો માટે સમાન નાગરિક સંહિતા લાગુ કરવાનો પ્રયાસ કરશે. આ લેખને ટાંકીને દેશમાં યુસીસી લાગુ કરવાની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ છે. નિષ્ણાતોની દલીલ છે કે આ કાયદાના અમલથી વસતિવધારો રોકાશે. આમ પણ આપણે વસતિમાં ચીનથી આગળ નીકળી ગયા છીએ એટલે વસતિ નિયંત્રણ આવે એ પણ જરૂરી બની ગયું છે. 740 પાનાં અને ચાર દળદાર વોલ્યુમમાં બન્યો યુસીસીનો ડ્રાફ્ટ સુપ્રીમ કોર્ટના નિવૃત્ત ન્યાયાધીશ રંજના પ્રકાશ દેસાઈની આગેવાની હેઠળની સરકારે નિયુક્ત કરેલી પેનલે અનેક ભલામણો ધરાવતો ચાર વોલ્યુમનો 749 પાનાંનો ડ્રાફ્ટ તૈયાર કર્યો હતો. પેનલે 2.33 લાખ લેખિત પ્રતિસાદ ઓનલાઈન મગાવ્યા હતા અને 70થી વધુ લોકદરબારોનું આયોજન કર્યું. આ દરમિયાન પેનલના સભ્યોએ ડ્રાફ્ટ તૈયાર કરવા માટે લગભગ 60 હજાર લોકો સાથે વાતચીત કરી. ત્યાર બાદ જ યુસીસીનું બિલ તૈયાર કરવામાં આવ્યું, જેને આજે ઉત્તરાખંડ સરકારે કાયદારૂપે લાગુ કરી દીધું છે. છેલ્લે, હોબાળા, વાદ-વિવાદ વચ્ચે વક્ફ બોર્ડના બિલને JPCએ મંજૂરી આપી દીધી છે. હવે વક્ફ બોર્ડની જેમ સનાતન બોર્ડની રચનાની માગણી ઊઠી છે. મહાકુંભ મેળામાં ધર્મસંસદમાં આનો નિર્ણય લેવાઈ શકે છે. સોમવારથી શુક્રવાર સુધી રાત્રે 8 વાગ્યે જોતા રહો એડિટર્સ વ્યૂ… (રિસર્ચ – યશપાલ બક્ષી)
