“બધા શ્રદ્ધાળુઓ સાંભળી લો… અહીં સૂતા રહેવાથી કોઈ ફાયદો નહીં થાય. જો સોવત હૈ, વો ખોવત હૈ… ઊઠો અને સ્નાન કરો. તમારી સુરક્ષા માટે આ જરૂરી છે. સવાર પહેલાં બીજા ઘણા ભક્તો આવશે તો નાસભાગ મચવાની પૂરેપૂરી સંભાવના છે. તમે સૌથી પહેલા આવ્યા છો તો તમને સૌથી પહેલા અમૃત મળી જવું જોઈએ.” આ શબ્દો એક પોલીસ ઓફિસરના છે. તેમણે પહેલેથી જ અંદેશો આપી દીધો હતો કે મૌની અમાવસ્યાનું શાહી સ્નાન છે અને એના માટે સવાર સુધીમાં કરોડો ભક્તો આવશે. જો બધા એક જગ્યાએ ભેગા થશે તો નાસભાગ મચવાની સંભાવના છે. થયું પણ એવું જ. મહાકુંભમાં આ વખતની અમાસ ભારે પડી. નમસ્કાર, આજે વાત કરીએ મોબ સાઇકોલોજી અને ક્રાઉડ મેનેજમેન્ટની. મહાકુંભ પર આખી દુનિયાની નજર છે. 12 વર્ષે એકવાર યોજાતા મહાકુંભમાં ડૂબકી મારવા કરોડો લોકો પહોંચી રહ્યા છે. એમાં પણ શાહી સ્નાનના દિવસો હોય ત્યારે વધારે ભીડ રહે છે. 29 જાન્યુઆરીએ મૌની અમાવસ્યાનું ખાસ મહત્ત્વ છે. મૌની અમાસે અમૃત સ્નાન કરવા કરોડો લોકો પ્રયાગરાજ પહોંચ્યા છે. ગુજરાત રાજ્યની કુલ વસતિ કરતાં પણ વધારે લોકો એકલા પ્રયાગરાજમાં છે. આવી સ્થિતિમાં નાસભાગ થાય તો મહામુસીબત ઊભી થાય. સરકાર, વહીવટીતંત્ર પર માછલાં ધોવાય એ સ્વાભાવિક છે, પણ આ પ્રકારની નાસભાગ પાછળ ચોક્કસ મનોવિજ્ઞાન પણ કામ કરે છે, માટે આવાં મોટાં આયોજનો હોય ત્યારે મોબ મેન્ટાલિટીને ધ્યાનમાં રાખીને પણ તેયારી કરવી જોઈએ. મહાકુંભમાં નાસભાગની ઘટના કેવી રીતે બની? મહાકુંભ ઘટનાના સમયે હાજર મીડિયાને નજરે જોનારી વ્યક્તિએ જણાવ્યું, અમે આરામથી જઈ રહ્યા હતા ત્યારે અચાનક ભીડ એકઠી થઈ ગઈ અને ધક્કામુક્કી થવા લાગી. અમે ભાગવાનો પ્રયાસ કર્યો, પણ જગ્યા નહોતી. બધા અહીં-ત્યાં ફરતા હતા. ઘણા લોકો ઘાયલ થયા છે. પરિસ્થિતિ એવી છે કે શું થઈ રહ્યું છે એ ખબર નથી. સવારનો સૂર્યોદય થાય ત્યાં સુધી, પ્રયાગરાજમાં મેડિકલ કોલેજના શબઘરના ગેટની બહાર રડતાં સગાંસંબંધીઓ જોવા મળ્યાં. મોડીરાત્રે નાસભાગની માહિતી મળતાં જ પોલીસ, અર્ધલશ્કરી દળ અને ફાયરબ્રિગેડની ટીમો ઘટનાસ્થળે પહોંચી ગઈ હતી. ફાયર સર્વિસનું ઓલ-ટેરેન વાહન પહેલાંથી જ વિસ્તારમાં હાજર હતું, જેની મદદથી ઘણા ઘાયલોને બહાર કાઢવામાં આવ્યા હતા. આવી ઘટનામાં વહીવટીતંત્ર પર દોષનો ટોપલો ઢોળાય છે એ સ્વાભાવિક પણ છે, પણ આની સાથે એક સાઇકોલોજી પણ કામ કરતી હોય છે. જ્યારે મોટી ભીડ એકઠી થાય છે ત્યારે એક અલગ પ્રકારનું મનોવિજ્ઞાન પણ કામ કરે છે. અફવાઓ ઝડપથી ફેલાય છે ને લોકો વ્યક્તિગત જવાબદારી લેવાનું ટાળવા લાગે છે. આવી પરિસ્થિતિઓમાં ભીડને કંટ્રોલ કરવી એક મોટો પડકાર બની જાય છે. મોબ સાઇકોલોજીનો અભ્યાસ કરનારા વિશ્લેષકો કહે છે કે જ્યારે પણ આવા મોટા કાર્યક્રમોનું આયોજન કરવામાં આવે છે ત્યારે ભીડના મનોવિજ્ઞાનને સમજવું અને એને નિયંત્રિત કરવા માટે તૈયારી કરવી મહત્ત્વપૂર્ણ છે. સામૂહિક સાઇકોલોજીમાં લોકો દિશાવિહીન બનીને આમતેમ દોડવા લાગે છે ભીડના સભ્યોનો કોઈ ચોક્કસ વિષય પર સમાન અભિપ્રાય હોવા છતાં તેમના વ્યક્તિગત વિચારો અને કાર્યશૈલી અલગ અલગ હોય છે, પરંતુ જ્યારે મોટી સંખ્યામાં લોકો ભેગા થાય છે ત્યારે તેમનામાં સ્થિરતાનો અભાવ હોય છે. તેમની અંદર અલગ પ્રકારના ઉત્સાહનો પ્રવાહ વહેતો હોય છે. મહાકુંભમાં હાજરી આપવા ગયેલા લોકો શરૂઆતમાં તો એક વ્યક્તિત્વ દ્વારા સંચાલિત હોય છે, જેમ કે કોણે ક્યાં જવું, કઈ દિશામાં શું કરવું, એ માહિતી મેળવીને આગળ વધતા હોય છે, પરંતુ એ જેના માટે ગયા છે એ કામ પૂરું થાય પછી લોકોનું નિયંત્રણ આપોઆપ ભીડના હાથમાં આવી જાય છે. ભીડના નિયંત્રણમાં એટલે જે દિશામાં પાંચ-સાત લોકો સમજ્યા વગર ચાલે છે તેમની પાછળ પાછળ ટોળું ચાલે છે. બધા આમ કરે છે તો આપણે પણ આમ કરીએ. આ માનસિકતા દરેકના મન પર સવાર હોય છે. આ દરમિયાન લોકો દિશાવિહીન બની જાય છે અને તેઓ ઉશ્કેરાઈ જવાની શક્યતા વધારે રહે છે. સ્થળ પર સુરક્ષા વ્યવસ્થા, બંદોબસ્ત બધું હોવા છતાં લોકો દિશાવિહીન બનીને આમતેમ દોડાદોડી કરવા લાગે છે. આ સામૂહિક સાઇકોલોજી હોય છે, એટલે ચોક્કસ શિસ્તમાં ચાલતી ભીડ અચાનક દિશાવિહીન બનીને ભટકવા લાગે છે. આ ભીડ નિરંકુશ થાય ત્યારે જ નાસભાગ મચે છે. રોજિંદા જીવનમાં પણ ક્રાઉડ મેન્ટાલિટી કામ કરે છે દિલ્હીના વરિષ્ઠ મનોચિકિત્સક ડૉ. ઓમપ્રકાશનો એક રિપોર્ટ હતો કે સામાજિક મનોવિજ્ઞાનમાં આને મોબ મેન્ટાલિટી, હર્ડ મેન્ટાલિટી, ગ્રુપથિંક કે પછી ક્રાઉડ સાઇકોલોજી કહે છે. આ અભ્યાસમાં એવું પણ તારણ નીકળ્યું કે કેવી રીતે કોઈ વ્યક્તિ બહુ વિશાળ ભીડથી પ્રભાવિત બને છે. 1950માં પણ આના પર સંશોધન થયું હતું. એમાં જાણવા મળ્યું હતું કે લોકો સામાજિક માપદંડો જાળવવા માટે તરત જ પોતાનો વ્યવહાર બદલી નાખે છે. ત્યારે પોતાના વિચારો નથી હોતા, ભીડના વિચારો હોય છે. આ પ્રયોગમાં જાણવા મળ્યું કે જ્યારે એક વ્યક્તિને સાત લોકોના ગુપ્ત સમૂહમાં રાખવામાં આવી હતી અને તેને પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યો હતો ત્યારે સમૂહે ખોટો જવાબ આપ્યો હતો. ખોટા જવાબની અસર હેઠળ તે પણ આવી ગયો હતો. આ પ્રયોગમાં ગુપ્ત સાથીઓએ જાણીજોઈને ખોટો જવાબ આપ્યો, પરંતુ તે વ્યક્તિ સાચો જવાબ જાણતી હોવા છતાં તેણે પણ ખોટો જવાબ આપ્યો. આ ઉદાહરણ પરથી આપણે સમજવું જોઈએ કે દરેક માનવી તેના રોજિંદા જીવનમાં પણ ભીડથી કેવી રીતે પ્રભાવિત થાય છે. મ્યુઝિકલ શો હોય, રેસ્ટોરન્ટ હોય કે મૂવી હોય; બધા જ્યાં જશે ત્યાં જ આપણે જઈશું જ્યારે આપણે કોઈ ચોક્કસ જગ્યાએ જઈએ છીએ, જેમ કે ફિલ્મ જોવા જોઈએ છીએ અથવા કોઈ ચોક્કસ જગ્યાએ ભોજન કરવા જઈએ છીએ ત્યારે આપણે આપણા વિચારોથી નથી ચાલતા. ભીડના વિચારોથી ચાલીએ છીએ. અમદાવાદમાં યોજાયેલો મ્યુઝિકલ શો કોલ્ડપ્લે આનું બેસ્ટ ઉદાહરણ છે. કોલ્ડપ્લેમાં બધા જાય છે એટલે આપણે જવું જોઈએ. પછી ભલે કાંઈ સમજ ન પડે. આપણે હંમેશાં લોકોના સમૂહથી પ્રભાવિત થઈએ છીએ. જાણે આપણો કંટ્રોલ જ લોકોના સમૂહ પાસે હોય એવું વર્તન આપણે કરીએ છીએ. ભીડની માનસિકતા ઘણીવાર આપણને કોઈ ચોક્કસ દુકાન તરફ ખેંચે છે, કારણ કે એવું લાગે છે કે જ્યાં પણ ભીડ હોય છે તે કોઈ ખાસ કારણોસર હોય છે. એક રેસ્ટોરન્ટમાં ભારે ભીડ હશે, ત્યાં જ આપણે જઈશું. જે રેસ્ટોરન્ટમાં બહુ ઓછા લોકો હશે ત્યાં નહીં જઈએ. ભીડ જોતાંવેંત આપણા મનોમસ્તિષ્કમાં ચોક્કસ કમાન્ડ મળે છે અને એના મુજબ આપણે વર્તન કરીએ છીએ. મહાકુંભમાં ઊમટેલી ભીડની સાઇકોલોજી મનોવિજ્ઞાન એને આ રીતે જુએ છે કે જ્યારે આપણે મહાકુંભ જેવા ધાર્મિક કાર્યક્રમમાં ભાગ લઈએ છીએ ત્યારે ત્યાંની ભીડ સાથે આપણી મેન્ટાલિટી વધારે મેચ થાય છે. જે કરે છે એ બધા એકસાથે કરે છે. બધા એકસાથે જયઘોષ કરે છે. મહાકુંભમાં જોરજોરથી ‘હર હર મહાદેવ’નો નાદ સંભળાય તો બધા હર હર મહાદેવ.. બોલે છે. આવાં સ્થળોએ રોમાંચનો સ્તર એકદમ હાઈ થઈ જાય છે. રોમાંચનું હાઈ લેવલ જ ભીડના મનને એકબીજા સાથે જોડે છે. આ જ સાઇકોલોજી છે. પ્રયાગરાજમાં જે બન્યું એને સામૂહિક ચેતનાને એક ચોક્કસ દિશામાં ગતિમાન કરીને રોકી શકાયું હોત. જો આવી ઘટનાઓમાં ગ્રુપ બનાવીને નાની-નાની ટીમમાં લોકો ચાલે અને પોતાની ટીમમાંથી એક જાણકારને લીડર બનાવે તો એ લીડર સાચું માર્ગદર્શન કરી શકે અને પોતાની ટીમના લોકો પણ લીડર કહે એમ કરશે. જો લોકોને નિયમો અને કાયદાઓનું પાલન કરવાનું કહેવામાં આવે અથવા અફવાઓ વિશે માહિતી આપવામાં આવે તો આવી ઘટનાઓને અટકાવી શકાય છે. જ્યારે લીડર વગરનું ટોળું અસ્તવ્યસ્ત થઈ જાય છે અને તેઓ એકલા અથવા એક કે બે લોકો સાથે પોતાનો જીવ બચાવવા ભાગી જાય છે, ત્યારે આવી ઘટનાઓ બને છે. કોમ્યુનિકેશન ટૂલ પણ બહુ જરૂરી છે આવા કિસ્સાઓમાં ભીડ એક વિશ્વાસ પર કામ કરે છે. દુનિયામાં આવાં ઘણાં ઉદાહરણો છે, જ્યારે ભીડે એકતામાં કોઈને મદદ કરી હોય. આ ઘટનામાં ભીડનો પ્રવાહ નાસભાગમાં પરિવર્તિત થઈ ગયો. આવી ઘટનાઓમાં કોઈ વિવાદ કે અફવા ખાસ ભૂમિકા ભજવે છે. આ પરિસ્થિતિમાં વાતચીત સૌથી મોટી ભૂમિકા ભજવે છે. જો આવા કિસ્સાઓમાં વાતચીત એટલી સારી હોય કે લોકોના તાત્કાલિક વિચાર બદલી શકાય, તો આવી ઘટનાઓને રોકી શકાય છે. આ માટે જો કોઈ ગ્રુપ મેસેજ અથવા કોઈ એક ઓથોરિટીનો મેસેજ દરેકના મોબાઈલ પર પહોંચે અને દરેકને એક જગ્યાએ ઊભા રહેવાનો આદેશ આપવામાં આવે, તો આ ઘટના રોકી શકાય એમ હતી. છેલ્લે, મહાકુંભની ઘટના પછી ઘણા ફોટા સોશિયલ મીડિયા પર ફરતા થયા, પણ એક ફોટો જોઈ ભલભલાની આંખના ખૂણા ભીંજાઈ ગયા. એક વ્યક્તિનું મૃત્યુ થયું. તેને કપડું ઓઢાડીને સ્ટ્રેચરમાં લઈ જતા હતા ત્યારે તેના પરિવારજને મૃતદેહનો હાથ પકડી રાખ્યો હતો, એને ભય હતો કે પોતે સ્વજનના મૃતદેહથી ક્યાંક અલગ ન પડી જાય. સોમવારથી શુક્રવાર સુધી રાત્રે 8 વાગ્યે જોતા રહો એડિટર્સ વ્યૂ… (રિસર્ચ – યશપાલ બક્ષી)
