દેશના જાણીતા ઈકોનોમિસ્ટ સુરજીત ભલ્લાએ એક ઈન્ટરવ્યૂમાં કહ્યું કે, લોકસભાની ચૂંટણીના પરિણામોમાં ભાજપને સ્પષ્ટ બહુમતી ન આવી તેની પાછળનું કારણ મીડલ ક્લાસની નારાજગી છે. ઈન્ટરનેશનલ મોનેટરી ફંડના ડાયરેક્ટર રહી ચૂકેલા ભલ્લાએ સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે, મીડલ ક્લાસ ડગલે ને પગલે ટેક્સ ચૂકવે છે. તેમણે તો ત્યાં સુધી કહ્યું કે, આ વખતના બજેટમાં 1991 જેવા સુધારા લાવવાની જરૂર છે. ભલ્લાની વાત ખોટી નથી. મીડલ ક્લાસને મોંઘવારીએ અજગરભરડો લઈ લીધો છે. હવે આ વર્ગ એ આશા રાખીને બેઠો છે કે, 2025ના બજેટમાં મિડલ ક્લાસ માટે રાહતનો પટારો ખુલશે. નમસ્કાર, 2014થી 2024 સુધી મોદી સરકારે જે બજેટ રજૂ કર્યા ત્યારે ત્યારે ભાજપની બહુમતી હતી. આ વખતે ટેકાના બળે ઊભેલી મોદી સરકારે બજેટમાં રાહતની જાહેરાતો કરવી પડશે. યુવાવર્ગ હોય, ખેડૂત હોય, મહિલા હોય, ધંધાર્થી હોય કે લઘુ ઉદ્યોગો હોય. દરેક ક્ષેત્રમાં નવો સંચાર થાય તે જરૂરી છે. એક સમયના આર્થિક સલાહકાર અને રાજ્ય નાણામંત્રી જયંત સિન્હાએ બજેટ માટે ત્રણ સૂચનો કર્યા છે. જયંત સિન્હા અત્યારે લંડન સ્કૂલ ઓફ ઈકોનોમિક્સમાં વિઝિટિંગ પ્રોફેસર છે. તેમણે જે ત્રણ સૂચનો કર્યા છે તેમાં – પહેલું સૂચન : ફ્યૂચરમાં હાઈ વેલ્યુ નોકરી પેદા કરવા માટે ફ્રંટિયર ટેકનોલોજી પર ખર્ચ વધારવો જોઈએ. ફ્રંટિયર ટેકનોલોજી એટલે AI, ક્વોન્ટમ કોમ્પ્યુટર, બ્લોક ચેઈન ટેકનોલોજી વધી રહી છે. તેમાં જો પ્રોત્સાહન આપવામાં આવે તો નવી નોકરીઓની તકો સર્જાશે.
બીજું સૂચન : રોજગાર યોજનાઓ પર ખર્ચ વધારવો જોઈએ. કેન્દ્ર સરકારનું જુલાઈમાં વચગાળાનું બજેટ આવ્યું હતું તેમાં નાણામંત્રીએ રોજગારીના સર્જનને પ્રાધાન્ય આપવાની વાત કરી હતી. સરકારી યોજનાઓ છે બહુ સારી પણ બને એટલો જલ્દી તેનો અમલ થાય તે પણ જરૂરી છે. આ વખતના બજેટમાં વધારેમાં વધારે રોજગાર સર્જનને પ્રાધાન્ય મળે તે જરૂરી છે.
ત્રીજું સૂચન : 10 લાખ રૂપિયા સુધીની વાર્ષિક આવકને ટેક્સ ફ્રી કરવામાં આવે તે જરૂરી છે. દરેક વ્યક્તિને સૌથી વધારે રસ ઈન્કમટેક્સ સ્લેબમાં છે. આજના સમયે 8 લાખ સુધી કોઈ ટેક્સ ભરવાની જરૂર નથી જો તમે સ્ટાન્ડર્ડ ડિડક્શન લઈ લો છો તો. જો આને 10 લાખ સુધી લઈ જવામાં આવશે તો સૌથી મોટો ફાયદો મધ્યમ વર્ગને થશે. મિડલ ક્લાસ આમ પણ જીએસટી અને બીજા બધા ટેક્સ ઓલરેડી આપી રહ્યો છે. જો ઈન્કમટેક્સ સ્લેબ 10 લાખ કરવામાં આવે તો મધ્યમ વર્ગના ખિસ્સામાં દર વર્ષે 30થી 50 હજાર રૂપિયા બચશે. હવે જયંત સિન્હાએ કરેલા રસપ્રદ વિશ્લેષણ તરફ આગળ વધીએ…
બજેટમાં સૌથી વધારે ચર્ચા મિડલ ક્લાસની થાય છે. મિડલ ક્લાસમાં કોણ કોણ આવે? મિડલ ક્લાસની વ્યાખ્યા શું? તો ભારતની કુલ વસ્તીને ત્રણ વર્ગમાં વહેંચી શકાય.
અમીર વર્ગ: જેની વાર્ષિક આવક 10 લાખથી વધારે છે. તેવા 15 કરોડ લોકો.
મધ્યમ વર્ગ : જેની વાર્ષિક આવક 3 લાખથી 10 લાખ સુધીની છે. તેવા 50 કરોડ લોકો.
બાકીનો વર્ગ : જેની વાર્ષિક આવક 3 લાખથી ઓછી હોય. તેવા 80 કરોડ લોકો. જેને પ્રધાનમંત્રી યોજના હેઠળ અનાજ મળે છે. ભારતની કુલ વર્કફોર્સ કેટલી છે?
વર્કફોર્સ એટલે કામ કરનારા લોકો. પછી એ નોકરિયાત હોય, ધંધાર્થી હોય, નાનું-મોટું કામ કરનારા લોકો હોય કે મજૂર હોય. જે લોકો કામ કરે છે તેને વર્કફોર્સ કહેવાય. અત્યારે સિચ્યુએશન એવી છે કે, આ વર્કફોર્સમાં નવા નવા સ્ટુડન્ટ્સની સંખ્યા ઉમેરાતી જાય છે. ભારતમાં નોકરી અને કામ-ધંધા કરનારા 15થી 64 વર્ષના લોકોની વાત કરીએ તો આવનારા પાંચ વર્ષમાં ભારત દુનિયાનો એકમાત્ર દેશ એવો હશે જ્યાં વર્કફોર્સ સૌથી વધારે હશે.
2023-24ના આંકડા મુજબ 62.5 કરોડ લોકો કામ કરે છે.
2030 સુધીમાં કુલ વર્કફોર્સ 100 કરોડ થવાનું અનુમાન છે. શ્રમ ભાગીદારી દર એટલે કે લેબર ફોર્સ પાર્ટીસિપેશન રેટનો ગ્રાફ શું રહ્યો છે?
શ્રમ ભાગીદારી દર મધ્યમ વર્ગ માટે બહુ મહત્વપૂર્ણ છે. કારણ કે મધ્યમ વર્ગનો વિસ્તાર કરીને સમજીએ તો જે લોકો રોજની કમાણી કરે છે. રોજનું કમાય ને રોજનું ખાય છે. જેમ કે ખેડૂત, મજૂર, છુટક કામ કરનારા લોકોની કમાણી છે. આવા લોકોનો રેટ ઊંચો આવે, તેમને વધારે કામ મળે અને વધારે કમાણી થાય તેવા પ્રયાસ કરવા જોઈએ. અત્યારે સમસ્યા એ છે કે, લેબર ફોર્સ પાર્ટીસિપેશન રેટ સતત ઘટતો જાય છે અને તેને વધારવો બહુ જરૂરી છે. આ વધશે તો મિડલ ક્લાસની ઈન્કમ પણ સુધરશે. છેલ્લા 10 વર્ષમાં લેબર ફોર્સ પાર્ટીસિપેશન રેટ આ રીતે રહ્યો છે
2015 – 53.9%
2016 – 47%
2017 – 54.5%
2018 – 54.2%
2019 – 53.9%
2020 – 53.2%
2021 – 54.1%
2022 – 55.4%
2023 – 60.1%
2024 – 50.4% જયંત સિન્હા કહે છે કે, બેરોજદારી દર છેલ્લા દાયકામાં ખૂબ વધ્યો છે. ચૂંટણી આવે ત્યારે બેરોજગારોને રોજગારી આપવાના વચનોની લ્હાણી થાય છે એ વાત અજાણી નથી. બેરોજગારીનો દર વધવાનું સૌથી મોટું કારણ કોરોનાને માનવામાં આવે છે. બેરોજગારીનો દર કોરોના પહેલાં ઘટતો જતો હતો. 2019-2020 સુધી બેરોજગારી ઘટાડા તરફ હતી. 2022-2023માં મોટાભાગના લોકો કોરોનાના ભયથી શહેર છોડીને ગામડાંમાં ચાલ્યા ગયા. ખેતી કરવા લાગ્યા. આના કારણે બેરોજગારી ઘટી છે એવું આપણે માનવા લાગ્યા. હવે જ્યારે આ લોકો ફરી શહેરો તરફ આવી રહ્યા છે, ફરી વર્કફોર્સમાં જોડાઈ રહ્યા છે ત્યારે 2024નો આંકડો જ બતાવે છે કે બેરોજગારીનો દર કૂદકે ને ભૂસકે વધી રહ્યો છે. હવે એ સમય આવી ગયો છે કે, આપણે એ સ્ટ્રેટેજી બનાવવી પડશે કે નવા લોકોને કામ કેવી રીતે મળે, તેને વર્ક ફોર્સમાં કેવી રીતે સમાવી શકાય. આપણે ત્યાં સ્કીલ્ડ એમ્પ્લોય ઓછા છે અને અનસ્કીલ્ડ એમ્પ્લોય વધારે છે. જેમની પાસે આવડત નથી તેને કામ કેવી રીતે મળે તે વિચારવાનું છે. એટલે જ ગયા બજેટમાં સરકારે ગયા બજેટમાં ટ્રેનિંગની સ્કીમ લોન્ચ કરી હતી. ઈન્ટર્નશિપની યોજનાઓ મૂકી હતી. એટલે ટ્રેનિંગ અને સ્કીલ બિલ્ડીંગ પર સરકાર વધારે ફોક્સ કરે છે પણ તેનો અમલ સારી રીતે થાય તે પણ એટલું જ જરૂરી છે. અર્થશાસ્ત્રી ભલ્લાએ કહ્યું, મીડલ ક્લાસની નારાજગીના કારણે ભાજપને ઓછી સીટો આવી
મધ્યમ વર્ગ આમ પણ ઘણી પ્રકારનો ટેક્સ ચૂકવે છે. ઠીક છે. મીડલ ક્લાસનો જે માણસ વર્ષે 15થી 20 લાખ કમાતો હોય તેની આવકના 40થી 45 ટકા રકમ તો ટેક્સમાં જાય છે. આજે મીડલ ક્લાસની વ્યાખ્યા બદલાઈ ગઈ છે. એક સમયે લક્ઝુરિયસ ગણાતી વસ્તુઓ જરૂરિયાત બની ગઈ છે. કોઈ વ્યક્તિ ફ્રિજ ખરીદે તો ટેક્સ આપવાનો, કોઈ કાર ખરીદે તો ટેક્સ આપવાનો, કોઈ એસી ખરીદે તો ટેક્સ આપવાનો, કોઈ હોટેલમાં જમવા જાય તો ટેક્સ આપવાનો. આજનો મીડલ ક્લાસ બધું ખરીદે છે. બધું માણે છે. તો પછી દરેક વસ્તુ પર ટેક્સ લાદી-લાદીને મધ્યમ વર્ગને પરેશાન કેમ કરવાનો? આ બધાના કારણે મીડલ ક્લાસમાં ગુસ્સો છે. તે સતત અપસેટ રહે છે. સુરજિત ભલ્લાએ એવું પણ સ્પષ્ટ રીતે કહ્યું કે, લોકસભાની ચૂંટણી પહેલાં મેં અને મારા જેવા બીજા એક્સપર્ટે ભાજપની સીટના અનુમાન કર્યા હતા પણ તે બધા ખોટા પડ્યા. અમે ભાજપને ઓછી સીટ આવી, તેનું એનાલિસીસ કર્યું ત્યારે સમજાયું કે, ભાજપને ઓછી સીટ મળી તે માત્ર ને માત્ર મીડલ ક્લાસની નારાજગીના કારણે મળી છે. સરકારે એ સમજવું પડશે કે, જો તમે મીડલ ક્લાસ સાથે રમી રહ્યા છો તો સમજજો કે તમે જોખમ સાથે રમી રહ્યા છો. છેલ્લા 10 વર્ષનો બેરોજગારી દર
2015 – 7.89%
2016 – 7.80%
2017 – 7.72%
2018 – 7.65%
2019 – 6.51%
2020 – 7.86%
2021 – 6.38%
2022 – 4.82%
2023 – 4.17%
2024 – 8.3%
(2023 કરતાં 2024માં બેરોજગારી દર સીધો ડબલ થઈ ગયો છે) કરકસરથી રહેવું એ મીડલ ક્લાસની મજબૂરી
મિડલ ક્લાસ માટે સૌથી અગત્યનો છે મોંઘવારી દર. દિવસે દિવસે મોંઘવારી દર વધતો જાય છે અને તેનો સૌથી મોટી અસર મિડલ ક્લાસ પર પડે છે. કારણ કે, આવક તો જે હતી એ જ છે. પણ મોંઘવારી વધતી જાય છે. મીડલ ક્લાસ કરકસરથી રહે છે તે એની મજબૂરી છે. ફ્રિજનો ઉપયોગ શું? ખાવા-પીવાની વસ્તુઓ લાંબા સમય સુધી બગડે નહીં એટલે. બરાબર? પણ મિડલ ક્લાસની વાત જુદી છે. સવારે રોટલી કે ભાત વધ્યા હોય તો રાત્રે ચાલશે એટલે ફ્રિજમાં મૂકી દેવાના. સેલ ક્યાં ચાલે છે, ફાયદો ક્યાં થાય તેમ છે, તે જગ્યાએથી ખરીદી કરવાની. નજીકમાં ચાલીને જવાતું હોય તો સ્કૂટર લઈને નથી જવું. આ મિડલ ક્લાસનો મિજાજ નથી. મજબૂરી છે. સવારે ઉઠવાનું. નોકરીએ જવાનું. ઘરે પત્ની રસોઈ કરે. અઠવાડિયે એક રજા આવે ને જો ભૂલથી ય ફરવા જવાઈ ગયું તો હજાર-બે હજારનો ખર્ચો સહેજ થઈ જાય. આ બધું મિડલ ક્લાસને પરવડે નહીં. છતાં આજે હાલત એવી છે કે, મહિનો પૂરો થવામાં હોય તો બેન્ક એકાઉન્ટમાં હજાર, બે હજાર રૂપિયા ય માંડ હોય. છેલ્લા 10 વર્ષનો મોંઘવારી દર
2015 – 4.91%
2016 – 4.95%
2017 – 3.33%
2018 – 3.94%
2019 – 3.73%
2020 – 6.62%
2021 – 5.13%
2022 – 6.7%
2023 – 5.49%
2024 – 5.22% 1990માં ઉદારીકરણે મિડલ ક્લાસની વ્યાખ્યા બદલી નાંખી
1990ના દાયકામાં ભારતમાં મંદીનો દોર ચાલતો હતો. મધ્યમ વર્ગની હાલત પણ ગરીબ જેવી થઈ ગઈ હતી. ત્યારે નરસિમ્હારાવની સરકારે ઉદારીકરણની નીતિ અપનાવી. તેમણે ભારતનું માર્કેટ મલ્ટીનેશનલ કંપનીઓ માટે ખોલી દીધું. તેના કારણે મિડલ ક્લાસને નોકરીઓ મળવાની શરૂ થઈ. એ સમયે મધ્યમવર્ગનું માળખું જ બદલાઈ ગયું. ફાયનાનન્સ અને આઈટી જેવા સેક્ટરમાં નવી નોકરીની તક ઊભી થઈ. એ સમય એવો હતો કે મિડલ ક્લાસ માણસ સરકારી નોકરીની રાહ જોતો બેઠો હોય પણ સમય હાથમાંથી સરકતો જતો હોય. એ સમયે પ્રાઈવેટ સેક્ટર જોબનું માર્કેટ ઓપન થયું ને નવી ઘણી નોકરીની તક ઊભી થઈ. પછી તો સિક્યોરિટી ગાર્ડ, ઘરનું કામ કરનારા, નાના વેપારીઓ, નાનકડી દુકાન ચલાવનારા ધંધાર્થીઓ કમાતા થયા. મિડલ ક્લાસનું અર્થતંત્ર ચેતનવંતુ બન્યું. મિડલ ક્લાસ માટે મોંઘવારી દર ઘટવો એ મોટી વાત છે પણ મોંઘવારી દરને કાબૂમાં તો રાખવો પડશે. પણ રોજગારમાં વેજ ગ્રોથ છે એટલે કે પગારમાં પણ સારો એવો વધારો થતો જાય તો જ મોંઘવારી સામે ફાઈટ આપી શકાય. પણ આજે સમસ્યા એ છે કે લોકોની આવક સ્ટેબલ છે ને મોંઘવારી વધતી જાય છે. છેલ્લે,
2014માં ફ્રેશર આઈટી એન્જિનિયરનો પગાર 3.5 લાખ હતો. દસ વર્ષ પછી 2024માં પણ એટલો જ 3.5 લાખ પગાર જ છે. આજની મોંઘવારીના હિસાબે ફ્રેશર આઈટી એન્જિનીયરની સેલેરી વર્ષે 6 લાખ હોવી જોઈએ. સોમવારથી શુક્રવાર સુધી રાત્રે 8 વાગ્યે જોતા રહો એડિટર્સ વ્યૂ…
(રિસર્ચ – યશપાલ બક્ષી)
EDITOR’S VIEW: મોદી, મિડલ ક્લાસ અને માર:મોટી-મોટી જાહેરાતો છતાં કેમ કંઈ મળતું નથી? છેલ્લાં 10 બજેટમાં તમને શું મળ્યું? IT એન્જિનિયરનાં પગારથી સમજો દેશની હકિકત
