શું ગંગા 2050 સુધીમાં સુકાઈ જશે?:87 વર્ષમાં ગંગોત્રીનું ગ્લેશિયર 1700 મીટર પીગળ્યું; પુરાણોમાં પણ 5000 વર્ષ પછી પાછા ફરવાનો ઉલ્લેખ

પ્રયાગરાજમાં ગંગા-યમુનાના સંગમ પર મહાકુંભ મેળો ચાલી રહ્યો છે. અત્યાર સુધીમાં 46 કરોડથી વધુ શ્રદ્ધાળુઓએ સ્નાન કર્યું છે, પરંતુ આ દરમિયાન એક સવાલ એ પણ ઉભો થઈ રહ્યો છે કે શું 2050 સુધીમાં ગંગા સુકાઈ જશે? આ સવાલ એટલા માટે પૂછવામાં આવી રહ્યા છે કારણ કે સંયુક્ત રાષ્ટ્રનો તાજેતરનો અહેવાલ આ તરફ ઈશારો કરી રહ્યો છે. બીજા પુરાણમાં ગંગાના પાછા ફરવા વિશે પણ લખાયેલું છે. જાણો યુએન રિપોર્ટમાં શું છે? કેમ આવું કહેવામાં આવી રહ્યું છે? પુરાણોમાં શું છે? જાણો આ સવાલોના જવાબ ભાસ્કર એક્સપ્લેનરમાં… સવાલ: યુએન રિપોર્ટમાં શું છે?
જવાબ: સંયુક્ત રાષ્ટ્રએ 2025ને આંતરરાષ્ટ્રીય ગ્લેશિયર વર્ષ તરીકે જાહેર કર્યું છે. આનું કારણ વાતાવરણમાં પરિવર્તનને કારણે વિશ્વભરમાં ગ્લેશિયરનું ઝડપથી પીગળવું છે. 1 લાખ 86 હજાર ગ્લેશિયરને વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ્સ તરીકે ઓળખવામાં આવ્યું છે. આ ગ્લેશિયર 66 હજાર ચોરસ કિલોમીટર વિસ્તારમાં ફેલાયેલા છે. આ કુલ ગ્લેશિયરના 10% છે. હિમાલય સહિત વિશ્વભરમાં 10 ચોરસ કિલોમીટર વિસ્તારમાં ફેલાયેલા ગ્લેશિયર આગામી 25 વર્ષમાં સુકાઈ જશે. તે જ સમયે 100 ચોરસ કિલોમીટર વિસ્તારમાં ફેલાયેલા ગ્લેશિયર્સ આગામી 75 વર્ષોમાં સુકાઈ જશે. વર્લ્ડ હેરિટેજ ગ્લેશિયર દર વર્ષે સરેરાશ 58 અબજ ટન બરફ ગુમાવે છે. આના કારણે દર વર્ષે દરિયાની સપાટી 4.5 ટકાના દરે વધી રહી છે. સવાલ: ગંગાનો હિમનદી સાથે શું સંબંધ છે?
જવાબ: દેવપ્રયાગ ખાતે હિમાલયના ગ્લેશિયરમાંથી નીકળતી બે નદીઓ અલકનંદા અને ભાગીરથીના સંગમથી ગંગા અસ્તિત્વમાં આવે છે. અલકનંદાનો પ્રવાહ કેદારનાથમાં સ્થિત સંતોપથ ગ્લેશિયરમાંથી નીકળે છે. તે જ સમયે ગંગાનો મુખ્ય પ્રવાહ માનવામાં આવતો ભાગીરથી ગંગોત્રીમાંથી નીકળે છે. જોકે, વાડિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ હિમાલય જીઓલોજીના નિષ્ણાતોના મતે, ગંગાનો મુખ્ય પ્રવાહ અલકનંદા છે. આનું કારણ અલકનંદાનું વિશાળ જળાશય છે. બદ્રીનાથથી નીકળતી ધૌલીગંગા, નંદાકિની, પિંડર અને મંદાકિનીની ધારાઓ રુદ્ર પ્રયાગ સુધી અલકનંદામાં મળે છે. આનાથી અલકનંદાનો સરેરાશ પ્રવાહ પ્રતિ સેકન્ડ 15,516 ઘન ફૂટ થાય છે. અલકનંદા દેવપ્રયાગથી 195 કિમીનું અંતર 20 કિમી પ્રતિ કલાકની ઝડપે કાપે છે. જ્યારે ભાગીરથી 16 કિમી પ્રતિ કલાકની ઝડપે 205 કિમીનું અંતર કાપ્યા પછી દેવપ્રયાગ પહોંચે છે. ભાગીરથીનો સરેરાશ પ્રવાહ પ્રતિ સેકન્ડ 9,103 ઘન ફૂટ છે. સંયુક્ત રાષ્ટ્ર અને વાડિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ હિમાલય જીઓલોજીના તાજેતરના અહેવાલમાં જણાવાયું છે કે, બંને પાણીના પ્રવાહોનો મુખ્ય સ્ત્રોત હિમાલયના ગ્લેશિયર છે. ગ્લોબલ વોર્મિંગને કારણે તે હાલમાં દર વર્ષે 38 મીટરના દરે પીગળી રહ્યું છે. 1996થી 2016 સુધી અહીં ગ્લેશિયર પીગળવાનો દર 22 મીટર પ્રતિ વર્ષ હતો. સવાલ: ગંગોત્રી-યમુનોત્રી ગ્લેશિયર પીગળવાની શું અસર થશે?
જવાબ: મિઝોરમ યુનિવર્સિટી, આઈઝોલના પ્રોફેસર વિશંભર પ્રસાદ સતી અને સુરજીત બેનર્જીએ છેલ્લા 38 વર્ષોમાં હિમાલયમાં થઈ રહેલા ફેરફારોનો અભ્યાસ કર્યો છે. મૂળ ચમોલીના પ્રોફેસર વિશંભર પ્રસાદ સતી તેમના અહેવાલમાં કહે છે કે, હિમાલયમાં ઝડપથી પરિવર્તન આવી રહ્યું છે. હમણાં આ ફેરફારો દેખાઈ રહ્યાં છે… 1- હવામાન: હિમાલય ક્ષેત્રના 135 જિલ્લાઓના હવામાનમાં મોટો ફેરફાર થયો છે. 1980થી 2018ના સમયગાળામાં હવામાન સંબંધિત 4640 ઘટનાઓ નોંધાઈ છે. ભારે વરસાદ અને પૂરની સાથે ભૂસ્ખલન અને વાદળ ફાટવાની કુલ 2211 ઘટનાઓ બની હતી. આમાં ભારે હિમવર્ષાની 1486 ઘટનાઓ અને શીત લહેરની 303 ઘટનાઓનો સમાવેશ થાય છે. પૂર્વીય હિમાલયની તુલનામાં 1990ના દાયકાથી પશ્ચિમ હિમાલય ક્ષેત્રમાં ઓછી ભારે હિમવર્ષા થઈ છે. તે જ સમયે ભારે વરસાદ અને પૂરના કેસોમાં વધારો થયો છે. 2- પૂર: યુપીનું બિજનોર છેલ્લા 3 વર્ષથી સતત પૂરનો સામનો કરી રહ્યું છે. સૌથી ખતરનાક વાત એ છે કે પૂર ઝડપથી આવે છે, લોકોને સ્વસ્થ થવાની તક પણ મળતી નથી. 3- વહેણમાં વિભાજીત, ઘાટ સંકોચાવા લાગ્યા: અમરોહાના ટિગરીમાં ગંગાનો પાણીનો પ્રવાહ ત્રણથી ચાર કિમી દૂર ગયો છે. પ્રયાગરાજમાં પણ ગંગા અનેક પ્રવાહોમાં વિભાજીત થાય છે. વચ્ચે રેતીના ટાપુઓ દેખાય છે. આ વખતે કુંભ માટે, વહીવટીતંત્રે ગંગા નદીને વધુ ઊંડી કરવી પડી અને એક પ્રવાહ બનાવવો પડ્યો. બનારસમાં ગંગા ઘાટ, જે 600 મીટર સુધી ઊંચા હતા. હવે તેઓ 300-400 મીટર સુધી સંકોચાઈ ગયા છે. આગળ આવા પરિવર્તન દેખાશે વાડિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ હિમાલય જીઓલોજીએ 4 દાયકા દરમિયાન ગંગોત્રી-યમુનોત્રી સહિત હિમાલયના 650 ગ્લેશિયર પર બરફ પીગળવાનું વિશ્લેષણ કર્યું છે. તેના અહેવાલ મુજબ 1975થી 2000 દરમિયાન દર વર્ષે સરેરાશ 4 અબજ ટન બરફ પીગળી રહ્યો હતો. 2000 અને 2016 વચ્ચે આ ગતિ બમણી થઈ ગઈ. આનું કારણ તાપમાનમાં 1 ડિગ્રી સેલ્સિયસનો વધારો છે. સવાલ- ગંગા ક્યાં સુધી અસ્તિત્વમાં રહેશે? સંશોધન શું કહે છે?
જવાબ: ચાર ટેકરીઓથી ઘેરાયેલો ગંગોત્રી ગ્લેશિયર 27 ઘન (19,683 ચોરસ) કિમી છે. આ ગ્લેશિયર 30 કિમી લાંબો છે. તેમજ પહોળાઈ 0.5થી 2.5 કિમી છે. ગોમુખ તેના એક છેડે 3950 ફૂટની ઊંચાઈએ આવેલું છે. ભાગીરથી નદી અહીંથી નીકળે છે, જે પાછળથી દેવપ્રયાગ ખાતે અલકનંદા નદીમાં ભળીને ગંગા નદી બનાવે છે. દહેરાદૂનના વાડિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ હિમાલય જીઓલોજીના અહેવાલ મુજબ, હિમાલય ક્ષેત્રમાં વધતા તાપમાન, ઓછી હિમવર્ષા અને વધુ વરસાદને કારણે આ ગ્લેશિયર ઝડપથી પીગળી રહ્યા છે. ડૉ. રાકેશ ભાંબરી તેમના અહેવાલમાં જણાવે છે કે, ગંગોત્રી ગ્લેશિયર સૌથી વધુ જોખમમાં છે. વાડિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટના ગંગોત્રી અને પડોશી ગ્લેશિયરનું સરફેસ ફેસિંગ એનાલિસિસ નામના અન્ય એક સંશોધન પત્ર અનુસાર, હિમાલયના ઊંચા શિખરો પર બરફ નથી જે આખું વર્ષ બરફથી ઢંકાયેલ રહે છે. 1991થી 2021 સુધીમાં શિખર પરનો બરફનો વિસ્તાર 10,768 વર્ગ કિમીથી ઘટીને 3,258.6 વર્ગ કિમી થયો છે, જે ચિંતાજનક ઘટાડો દર્શાવે છે. તેનાથી વિપરીત પાતળી બરફની ચાદર 1991માં 3,798 ચોરસ કિમીથી વધીને 2021માં 6,863.56 ચોરસ કિમી થઈ ગઈ છે. જેના કારણે આ વિસ્તારમાં ગરમી વધી ગઈ છે. ઔલી અને તેની આસપાસના વિસ્તારો જે પહેલા હંમેશા બરફથી ઢંકાયેલા રહેતા હતા. હવે ત્યાં બરફ નથી. નૈનિતાલમાં બે કે ત્રણ વર્ષે એકવાર બરફવર્ષા થાય છે. 1990ના દાયકામાં અહીં વારંવાર બરફ પડતો હતો. ગંગોત્રીમાં આ રીતે પીગળી રહ્યો છે ગ્લેશિયર સવાલ: દેવી ભાગવત પુરાણમાં ગંગાના સુકાઈ જવા વિશે શું કહેવામાં આવ્યું છે?
જવાબ: દેવી ભાગવત પુરાણના સ્કંધ 9 અધ્યાય- 11માં ઉલ્લેખ છે કે, 5 હજાર વર્ષ પછી ગંગા પણ પૃથ્વી પરથી અદૃશ્ય થઈ જશે. દેવી ભાગવતની કથા મુજબ, એક વખત ગંગા અને સરસ્વતી વચ્ચે વિવાદ થયો. જ્યારે લક્ષ્મી દખલ કરવા આવ્યા, ત્યારે સરસ્વતીએ તેમને શ્રાપ આપ્યો કે તે વૃક્ષનું રૂપ ધારણ કરીને પૃથ્વી પરના પાપીઓના પાપ સ્વીકારે. આ પછી ગંગા અને સરસ્વતીએ એકબીજાને નદીના રૂપમાં પૃથ્વી પર રહેવાનો શ્રાપ આપ્યો. જ્યારે ગંગા, સરસ્વતી અને લક્ષ્મી ત્રણેય દેવીઓનો ક્રોધ શાંત થયો, ત્યારે તેઓ પસ્તાવો કરવા લાગ્યા. ત્યારે ભગવાન વિષ્ણુએ કહ્યું કે, જ્યારે કળિયુગના 5 હજાર વર્ષ પૂરા થશે ત્યારે ત્રણેય દેવીઓ પોતપોતાના સ્થાનો પર પાછા ફરશે. દંતકથા અનુસાર, ગંગા લગભગ 14 હજાર વર્ષ પહેલાં પૃથ્વી પર આવી હતી. ગંગા પહેલા સરસ્વતી નદી અસ્તિત્વમાં હતી. તેનો ઉલ્લેખ ઋગ્વેદ અને મહાભારતમાં મળે છે. પ્રયાગરાજમાં સરસ્વતી અને ગંગા-યમુનાના સંગમને ત્રિવેણી તરીકે વર્ણવવામાં આવે છે. જોકે, હિમાલયમાંથી નીકળતી સરસ્વતી નદી હરિયાણા, પંજાબ, રાજસ્થાન અને ગુજરાતમાંથી વહેતી હતી અને આજના પાકિસ્તાની સિંધ રાજ્ય સુધી પહોંચીને અરબી અખાતમાં ભળી જતી હતી. સરસ્વતી હવે લુપ્ત થઈ ગઈ છે. સવાલ: ગ્લેશિયરને બચાવવા માટે શું કરવામાં આવી રહ્યું છે?
જવાબ: ડેટા સંગ્રહ અને વિશ્લેષણને વધારવા માટે વૈશ્વિક ગ્લેશિયર મોનિટરિંગ સિસ્ટમ્સનો વિસ્તાર કરવામાં આવી રહ્યો છે. ગ્લેશિયર સંબંધિત જોખમો માટે પ્રારંભિક ચેતવણી પ્રણાલી વિકસાવવી. ગ્લેશિયર પર આધારિત વિસ્તારોમાં ટકાઉ જળ સંસાધન વ્યવસ્થાપનને પ્રોત્સાહન આપવું. ગ્લેશિયર પર્યાવરણ સંબંધિત સાંસ્કૃતિક વારસો અને પરંપરાગત જ્ઞાનનું જતન કરવું. કાર્બન ઉત્સર્જન ઘટાડીને ગ્લોબલ વોર્મિંગને સરેરાશ 1.5 ડિગ્રી સેલ્સિયસ સુધી મર્યાદિત કરવું.