ફિલ્મોમાંથી કમાણી કેવી રીતે થાય છે?:શાહરુખ-સલમાન ડિસ્ટ્રિબ્યુટરને થનારા નુકસાનની ભરપાઈ કરે છે, મનોજ કુમારે શૂટિંગ પૂરું કરવા પોતાનો બંગલો અને જમી વેચી નાખ્યાં હતાં

સામાન્ય રીતે પહેલા ફિલ્મો થિયેટર રિલીઝ, સંગીત અને સેટેલાઇટ રાઇટ્સ માંથી પૈસા કમાતી હતી. હવે OTT પ્લેટફોર્મના આગમન સાથે, આ આખી સિસ્ટમ બદલાઈ ગઈ છે. ડિજિટલ રાઇટ્સે માત્ર દર્શકોની ફિલ્મ જોવાની આદતો જ બદલી નથી, પરંતુ થિયેટરબિઝનેસ માટે એક નવો પડકાર પણ ઊભો કર્યો છે. હવે પ્રશ્ન એ ઊભો થાય છે કે શું OTTએ ફિલ્મ ઉદ્યોગ માટે નવી તકો ઊભી કરી છે, કે પછી તેનાથી થિયેટર વ્યવસાયને નુકસાન થયું છે? હવે, ફિલ્મો ફક્ત થિયેટર માટે જ બને છે કે OTT માટે? પ્રોડ્યુસર્સ માટે કયું મોડેલ સૌથી વધુ નફાકારક છે? શું હવે ફિલ્મોની સફળતા ફક્ત બોક્સ ઓફિસ પર આધારિત નથી? આજના ‘રીલ ટુ રિયલ’માં, આપણે આ બિઝનેસ મોડેલને સમજવાનો પ્રયાસ કરીશું. આ માટે આપણે ફિલ્મ નિર્માતાઓ પ્રાંજલ ખંધાડિયા, શબ્બીર બોક્સવાલા અને ફિલ્મ એનાલિસ્ટ-ડિસ્ટ્રિબ્યૂટર રાજ બંસલ સાથે ખાસ વાતચીત કરી. આ વાતચીત માંથી, આપણે જાણીશું કે ફિલ્મ ઉદ્યોગ હાલમાં કઈ દિશામાં જઈ રહ્યો છે અને ભવિષ્યમાં તેમાં કયા નવા ફેરફારો થઈ શકે છે. હવેની વ્યૂહરચના: OTT અને થિયેટર બિઝનેસ પર નિર્ભરતા આજે, ફિલ્મો થિયેટરમાં રિલીઝ થવાને બદલે OTT રિલીઝ પર વધુ નિર્ભર બની ગઈ છે. OTT પ્લેટફોર્મ ફિલ્મોના રાઇટ્સ ખરીદી રહ્યા છે અને તેમને સીધા ડિજિટલી રિલીઝ કરી રહ્યા છે, જેના કારણે નિર્માતાઓનું ધ્યાન બદલાઈ ગયું છે. કોરોના દરમિયાન, દર્શકોને OTT પર મફતમાં ફિલ્મો જોવાની તક મળી. ફિલ્મો થિયેટરોમાં રિલીઝ થઈ રહી ન હતી. જે ફિલ્મો રિલીઝ થઈ રહી હતી તે ફક્ત OTT પર જ ઉપલબ્ધ હતી. આનાથી પ્રેક્ષકોની આદતો બદલાઈ ગઈ. તેને ધીમે ધીમે OTTના વ્યસની થઈ ગયા. OTT પર, તમને 15 રૂપિયાથી લઈને 2000 રૂપિયા સુધીના પેકેજમાં એક વર્ષનું મનોરંજન મળે છે. 600 રૂપિયાની થિયેટરની ટિકિટ, કેન્ટીન, પાર્કિંગ અને મુસાફરીનો કુલ ખર્ચ 3000 થી 35000 રૂપિયા થાય છે. આમ છતાં, ફિલ્મ સારી હશે તેની કોઈ ગેરંટી નથી. એક સમય હતો જ્યારે હિન્દી ફિલ્મો થિયેટરોમાં ચાલતી નહોતી અને દક્ષિણ ભારતીય ફિલ્મોએ થિયેટરોનો કબજો લઈ લીધો હતો. હિન્દી સિનેમાનો ખરાબ સમય કેમ શરૂ થયો? હિન્દી ફિલ્મ ઉદ્યોગ સંઘર્ષ કરી રહ્યો છે, ત્યારે દક્ષિણ ભારતીય ફિલ્મો સતત સફળતા મેળવી રહી છે. દક્ષિણ સિનેમાની સફળતા ઉત્તમ સંગીત, શક્તિશાળી વાર્તાઓ અને સારા દિગ્દર્શકોને કારણે છે. આ ઉપરાંત, ત્યાં ટિકિટના ભાવ પણ સામાન્ય છે, જેના કારણે મોટી સંખ્યામાં દર્શકો થિયેટરોમાં આવે છે. એનટીઆર, ચિરંજીવી, મહેશ બાબુ, રજનીકાંત અને કમલ હાસન જેવા મોટા દક્ષિણ સ્ટાર્સના વફાદાર ફેન ક્લબ છે, જે તેમની દરેક ફિલ્મને મોટો વ્યવસાય કરવામાં મદદ કરે છે. આ કલાકારો ખાતરી કરે છે કે તેમના દર્શકોને પરવડે તેવા ભાવે ઉત્તમ મનોરંજન મળે, જેનાથી દર્શકો થિયેટર તરફ આકર્ષાય. દક્ષિણ સિનેમાએ બીજી કઈ નવી રણનીતિ અપનાવી? દક્ષિણ સિનેમાને સમગ્ર ભારતમાં માન્યતા અપાવવા માટે, તેમણે બીજી એક સ્માર્ટ રણનીતિ અપનાવી. તેમણે પોતાની ફિલ્મોમાં નાની પણ મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકાઓ ઉત્તર ભારતના મોટા કલાકારોને આપવાનું શરૂ કર્યું. અજય દેવગન, આલિયા ભટ્ટ, અમિતાભ બચ્ચન, દીપિકા પાદુકોણ અને સંજય દત્ત જેવા કલાકારોને દક્ષિણ ભારતીય ફિલ્મોમાં લેવામાં આવ્યા હતા, જેના કારણે ઉત્તર ભારતીય બજારમાં પણ તે ફિલ્મોનો પ્રભાવ વધ્યો. ‘બાહુબલી’ પછી, ‘KGF’, ‘RRR’ અને બીજી ઘણી દક્ષિણ ફિલ્મો ઉત્તરમાં પણ ખૂબ જ હિટ બની. દક્ષિણ ભારતીય દિગ્દર્શકો તેમની ફિલ્મોનું આયોજન કરવામાં 2-3 વર્ષ વિતાવે છે. સેટ પર ધ્યાન આપે છે, અને સંપૂર્ણ સમર્પણ સાથે ફિલ્મો બનાવે છે. સ્ટુડિયો સિસ્ટમના આગમન સાથે હિન્દી ફિલ્મ ઉદ્યોગના નિર્માતાઓ થોડા બેદરકાર બની ગયા. સ્ટુડિયો સિસ્ટમના આગમન સાથે કયા ફેરફારો આવ્યા? ફિલ્મ નિર્માતા પ્રાંજલ ખંધાડિયાએ કહ્યું- પહેલા નિર્માતા પોતાના દૃઢ વિશ્વાસથી ફિલ્મો બનાવતા હતા. તેઓ પહેલા પણ એ જ વિશ્વાસ સાથે ફિલ્મો રિલીઝ કરતા હતા, પરંતુ છેલ્લા 20 વર્ષોમાં, સ્ટુડિયો સિસ્ટમના આગમનથી ફાયદા અને ગેરફાયદા બંને થયા છે. કોર્પોરેટ તરફથી પૈસા આવવા લાગ્યા અને પરિસ્થિતિ બદલાઈ ગઈ. નિર્માતાએ ફક્ત ફિલ્મ બનાવવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું. સ્ટુડિયો બાકીનું બધું સંભાળે છે. હવે નિર્માતા જોખમમાં નથી. આ સમયગાળા દરમિયાન, હિન્દી ફિલ્મોનો ખૂબ વિકાસ થયો અને આજે આપણે 15 હજાર કરોડ રૂપિયાના વાર્ષિક ટર્નઓવર વિશે વાત કરી રહ્યા છીએ. જ્યારે એંસી અને નેવુંના દાયકાના નિર્માતાઓ ઊંચા વ્યાજ દરે પૈસા લઈને ફિલ્મો બનાવતા હતા. તે પોતાની જમીન અને મિલકત ગીરવે મૂકીને ફિલ્મનું શૂટિંગ પણ પૂર્ણ કરતા હતા. હવે ઘણા સ્ટુડિયોએ હિન્દી ફિલ્મોને ફંડિંગ આપવાનું બંધ કરી દીધું છે. સ્ટુડિયો સિસ્ટમના આગમન સાથે, ઘણા નિર્માતાઓ તેમની ફિલ્મોને ખૂબ ગંભીરતાથી લેતા નથી. નિર્માતાઓને ઘણીવાર સ્ટુડિયો સપોર્ટ મળે છે, જે તેમનું ધ્યાન ફિલ્મની ગુણવત્તા પરથી હટાવી દે છે. રાજ બંસલે કહ્યું- ઘણા સ્ટુડિયોએ હિન્દી ફિલ્મોને ભંડોળ આપવાનું બંધ કરી દીધું છે કારણ કે તેમને યોગ્ય વળતર મળી રહ્યું નથી. નવા નિર્માતાઓ માટે ઘણી તકો હોવા છતાં, આ માટે તેમણે વાર્તા, સંગીત અને દિગ્દર્શન પર ખાસ ધ્યાન આપવું પડશે. નિર્માતાઓ દિગ્દર્શકોની અવગણના કરે છે તે પણ એક મોટી સમસ્યા છે. આજે ઉદ્યોગમાં ઘણા અનુભવી દિગ્દર્શકો બેરોજગાર બેઠા છે. કારણ કે નવા નિર્માતાઓ અને સ્ટુડિયો તેમને કામ નથી આપી રહ્યા. એક સમય એવો આવ્યો જ્યારે હિન્દી સિનેમા માટે ખરાબ સમય શરૂ થયો. સ્ટાર્સ પ્રોડ્યૂસર્સ અને ડિસ્ટ્રીબ્યૂટર્સની સમસ્યાઓ સમજે છે સલમાન અને શાહરુખ ખાન જેવા ઘણા સ્ટાર્સે નિર્માતાઓ અને વિતરકોની સમસ્યાઓ સમજીને ફી માંથી પૈસા પરત કર્યા છે. ‘ટ્યુબલાઇટ’ બોક્સ ઓફિસ પર નિષ્ફળ ગયા પછી સલમાન ખાને ડિસ્ટ્રીબ્યૂટર્સને લગભગ 35 કરોડ રૂપિયા પરત કર્યા છે. તે જ સમયે, જ્યારે શાહરુખ ખાનની ફિલ્મ ‘જબ હેરી મેટ સેજલ’ સારી કમાણી ન કરી, ત્યારે તેણે લગભગ 15 ટકા પૈસા MH સ્ટુડિયોને અને લગભગ 30 ટકા પૈસા અન્ય વિતરકોને પરત કર્યા. આ પહેલા પણ શાહરુખે ‘અશોકા’ અને ‘પહેલી’ જેવી ફિલ્મો ફ્લોપ થઈ ત્યારે પૈસા પરત કરી દીધા હતા. ડિસ્ટ્રિબ્યુટર્સ અને એક્ઝિબિટર્સની ભૂમિકા શું છે? એક્ઝિબિટર્સ અને ડિસ્ટ્રિબ્યુટર્સની ભૂમિકા પણ મહત્વપૂર્ણ છે. 90 ના દાયકાના અંતમાં અને 2000 ના દાયકાની શરૂઆતમાં, દરેક પ્રદેશમાં 50 થી 100 ડિસ્ટ્રિબ્યુટર્સ હતા, પરંતુ હવે તે સંખ્યા ઘટીને 5 ટકા થઈ ગઈ છે. હવે વિતરણનું કામ મર્યાદિત વિતરકોના હાથમાં આવી ગયું છે. પહેલા કોઈ સિનેમા ચેઇન નહોતી, પણ હવે પીવીઆર, આઇનોક્સ, ગોલ્ડ અને મિરાજ જેવી મોટી સિનેમા ચેઇન છે. સામાન્ય રીતે નવી ફિલ્મો રિલીઝ થાય ત્યારે 50-50નો ફોર્મ્યુલા હોય છે. જેમાં 50 ટકા સિનેમા ચેઇનને અને 50 ટકા ડિસ્ટ્રિબ્યુટરને જાય છે. જ્યારે એક જ દિવસે ઘણી ફિલ્મો રિલીઝ થાય છે, ત્યારે ડિસ્ટ્રિબ્યુટર્સ અને એક્ઝિબિટર્સ વચ્ચે સંઘર્ષ શરૂ થાય છે. આવી સ્થિતિમાં એક મોટો વિવાદ શરૂ થાય છે. જેના કારણે ઘણી વખત સિનેમા ચેઇન અને વિતરક વચ્ચે ઘર્ષણ થાય છે. હવે ફિલ્મ વ્યવસાયમાં, એક વખતનું રોકાણ જરૂરી નથી, પરંતુ મલ્ટિ- લેવલ ઇન્કમ સ્કીમ જરૂરી છે – શબ્બીર બોક્સવાલા (નિર્માતા) ફિલ્મનો વ્યવસાય હવે ફક્ત થિયેટર કલેક્શન પૂરતો મર્યાદિત નથી રહ્યો. સેટેલાઇટ, સંગીત, ડિજિટલ રાઇટ્સ અને રી-રિલીઝ જેવા પરિબળો હવે કમાણીના નવા રસ્તા ખોલી રહ્યા છે. ૧. સેટેલાઇટ અને સંગીત અધિકારો: શું તે હજુ પણ ફિલ્મો માટે બેકઅપ આવક છે? પહેલાં, સેટેલાઇટ અને મ્યુઝિક રાઇટ્સ કોઈપણ ફિલ્મની ‘પ્રી-સોલ્ડ રેવન્યૂ’ ગણાતા હતા. ટીવી ચેનલો અને મ્યુઝિક લેબલ્સ ફિલ્મ રિલીઝ થાય તે પહેલાં જ કરોડોના સોદા કરી દેતા હતા, જેનાથી નિર્માતાઓ થિયેટરના જોખમોથી બચી શકતા હતા. હવે આ બિઝનેસ મોડેલ બદલાઈ ગયું છે. હવે ઓટીટી અને ટીવી ચેનલો ‘વેઇટ એન્ડ વોચ’ રણનીતિ અપનાવી રહ્યા છે. પહેલા તેઓ રિલીઝ પહેલા ફિલ્મો ખરીદતા હતા, હવે તેઓ બોક્સ ઓફિસ પર ફિલ્મનો દેખાવ જોઈને કિંમત નક્કી કરે છે. સંગીત ઉદ્યોગમાં પણ ‘ઓન્લી હિટ વર્ક્સ’ સૂત્ર આવી ગયું છે. જો ગીતો હિટ થાય, તો ફિલ્મને વધારાનો જીવ મળે છે, નહીં તો મ્યુઝિક રાઇટસ મોટા વળતર આપતા નથી. નવું બિઝનેસ મોડેલ: હવે એ આયોજન કરવું ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ છે કે ફિલ્મો થિયેટર પછી ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ પર ક્યારે રિલીઝ થશે. 2. OTT અને થિયેટર બિઝનેસ: હવે કોણ કોના પર નિર્ભર છે? પહેલા OTT પ્લેટફોર્મ ફિલ્મો પાછળ દોડતા હતા, હવે ફિલ્મો OTT પાછળ દોડી રહી છે. OTT પ્લેટફોર્મને દર મહિને નવી સામગ્રીની જરૂર હતી, તેથી તેઓ ઊંચા ભાવ ચૂકવીને ફિલ્મો ખરીદતા હતા. હવે OTT પ્લેટફોર્મ હવે ફિલ્મના થિયેટર પ્રદર્શન પર નજર રાખી રહ્યા છે અને પછી જ તેઓ યોગ્ય કિંમત નક્કી કરે છે. નવું બિઝનેસ મોડેલ: હવે ફિલ્મ ઉદ્યોગે થિયેટર અને OTT બંનેને સંતુલિત કરવા માટે હાઇબ્રિડ રિલીઝ સ્ટ્રેટેજી અપનાવવી પડશે. ૩. નાના બજેટની ફિલ્મોનો નવો ગેમ પ્લાન: માત્ર કન્ટેન્ટ જ નહીં, યોગ્ય માર્કેટિંગ પણ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. પહેલા 50-60 લાખમાં ફિલ્મ બનાવવી અને તેને થિયેટરોમાં રિલીઝ કરવી સરળ હતી. હવે માર્કેટિંગ અને ડિજિટલ પ્રમોશન મહત્વપૂર્ણ બની ગયા છે. 4. નાના બજેટની ફિલ્મો હવે બે રીતે કમાણી કરી શકે છે OTT પર સીધું વેચાણ કરીને. નાના શહેરો અથવા સિંગલ સ્ક્રીન થિયેટરોમાં રિલીઝ કરીને, અને પછી OTT પર જવાની યોજના બનાવીને. નવું બિઝનેસ મોડેલ: હવે નાની ફિલ્મો માટે યોગ્ય લક્ષ્ય પ્રેક્ષકો સુધી પહોંચવા માટે એક વ્યૂહરચના બનાવવી પડશે, ફિલ્મ ફક્ત થિયેટરોમાં જ નહીં ચાલે. 5. જૂની ફિલ્મોનું ફરીથી પ્રદર્શન: શું આ આવકનો નવો સ્રોત બની શકે છે? થિયેટર ઉદ્યોગમાં સામગ્રીના અભાવે, જૂની હિટ ફિલ્મોની માગ વધી રહી છે. જ્યારે નવી મોટી ફિલ્મો રિલીઝ થતી નથી, ત્યારે થિયેટરોએ ‘એવરગ્રીન કન્ટેન્ટ’ એટલે કે જૂની હિટ ફિલ્મો ફરીથી રિલીઝ કરીને પૈસા કમાવવા પડે છે. ‘સનમ તેરી કસમ’, ‘તુમ્બાડ’, ‘તુમ બિન’ જેવી ફિલ્મોની રી-રિલીઝ આ મોડેલનો એક ભાગ છે. નવું બિઝનેસ મોડેલ: હવે ફિલ્મ નિર્માતાઓએ તેમની જૂની ફિલ્મો માટે ‘રી-મોનેટાઇઝેશન સ્ટ્રેટેજી’ બનાવવી પડશે, જેથી જૂની સામગ્રીમાંથી પણ આવક મેળવી શકાય. ૬. હવે ફિલ્મ ઉદ્યોગમાં ‘વન ટાઈમ ઇન્વેસ્ટમેન્ટ’ નહીં પણ ‘મલ્ટિ-સ્ટેજ રેવન્યુ પ્લાન’ જરૂરી છે. હવે ફિલ્મોની કમાણીનો ખેલ ફક્ત થિયેટર કલેક્શન પર આધારિત નથી. દરેક નિર્માતાએ થિયેટર, ડિજિટલ, સેટેલાઇટ, સંગીત અને રી-રિલીઝ મોડેલ્સને ધ્યાનમાં રાખીને વ્યૂહરચના ઘડવી પડશે. થિયેટર્સ + ઓટીટી = હાઇબ્રિડ રિલીઝ મોડેલ સંગીત + ડિજિટલ પ્રમોશન = એક હિટ ફિલ્મની ઓળખ રી રિલીઝ + જૂની ફિલ્મોનો યોગ્ય ઉપયોગ = લોન્ગ ટર્મ બિઝનેસ