ફિલ્મ અને ટીવી ઉદ્યોગમાં જેટલું ગ્લેમર દેખાય છે, તેની પાછળ ઘણા પડકારો પણ હોય છે, ખાસ કરીને સલામતી અને સ્વાસ્થ્યની બાબતોમાં. પહેલાં, સેટ પર સેફ્ટી પર બહુ ધ્યાન આપવામાં આવતું ન હતું, પરંતુ હવે ઇન્ડસ્ટ્રીએ પ્રોફેશનલ કંપનીઓની મદદથી આંતરરાષ્ટ્રીય સલામતી ધોરણોનું પાલન કરવાનું શરૂ કર્યું છે. આજે રીલ ટુ રિયલના આ એપિસોડમાં, આપણે જાણીશું કે શૂટિંગ દરમિયાન અકસ્માતો અટકાવવા અને કલાકારો અને ક્રૂ મેમ્બરને સલામત વર્કિંગ એન્વાયર્મેન્ટ પૂરું પાડવા માટે સેફ વર્કિંગ એન્વાયર્ન્મેટ કેવી રીતે કાર્ય કરે છે. આ બધી બાબતોનું સંચાલન કેવી રીતે થાય છે. આ સમગ્ર પ્રક્રિયાને સમજવા માટે, અમે લાઇફ ફર્સ્ટના ફાઉન્ડર આદિત્ય ગુપ્તા સાથે વાત કરી. આદિત્ય ગુપ્તાની કંપની સેફ્ટી અને હેલ્થ પર કામ કરે છે. સેટ પર સેફ્ટી અને સસ્ટેનેબિલિટી જરૂરિયાત શા માટે અનુભવાઈ? ઘણીવાર એવું જોવા મળે છે કે શૂટિંગ દરમિયાન થોડી પણ બેદરકારીને કારણે મોટા અકસ્માતો થાય છે. ઘણી વખત ક્રૂ મેમ્બર્સ પોતાનો જીવ પણ ગુમાવે છે. આ માટે, શૂટિંગ દરમિયાન સેટ પર સેફ્ટી અને સસ્ટેનેબિલિટી ખૂબ જરૂર છે. ભલે બોલિવૂડમાં હજુ પણ તેનું યોગ્ય રીતે પાલન થતું નથી, પરંતુ હોલિવૂડના શૂટિંગ સ્થળોએ સલામતીના નિયમો ખૂબ જ કડક છે. દરેક ફિલ્મ શૂટિંગ સેટ પર એક સેફ્ટી ઓફિસર હોય છે, જેની મંજૂરી વિના શૂટિંગ શરૂ થઈ શકતું નથી. લાઇફ ફર્સ્ટના સ્થાપક આદિત્ય ગુપ્તા કહે છે – લગભગ 15 વર્ષ પહેલાં જ્યારે હું આસિસ્ટન્ટ ડિરેક્ટર તરીકે કામ કરતો હતો. તે સમયે શૂટિંગ દરમિયાન સેટ પર ઘણા અકસ્માતો થતા હતા. ક્રૂ મેમ્બર્સ સેટ પરના બહુમાળી કેટવોક સ્ટ્રક્ચર્સ પર 14-15 કલાક કામ કરશે. થાકને કારણે ઘણીવાર અકસ્માતો થતા હતા. એકવાર એક ટેકનિશિયન મારા સેટ પર પડી ગયો. ક્યારેક કોઈને ઇલેક્ટ્રિક કરંટ લાગી જતો, તો ક્યારેક કોઈ ભારે લાઈટ પડવાથી ઘાયલ થતું. આ બધી બાબતોને જોતાં, વારંવાર મનમાં એક પ્રશ્ન આવે છે કે ઉદ્યોગમાં કોઈ સમર્પિત ડેડિકેટેડ સેફ્ટી ટીમ કેમ નથી? સેફ્ટીની સાથે, ટકાઉપણું પણ એક મોટો મુદ્દો હતો. સેટ પર દરરોજ ટનબંધ ખોરાક, સામગ્રી અને કોસ્ચ્યુમનો બગાડ થતો હતો અને કોઈપણ રિસાયક્લિંગ વિના ફેંકી દેવામાં આવતો હતો. આ બધું વિચારીને, મેં લાઇફ ફર્સ્ટનો પાયો નાખ્યો. તેનો એકમાત્ર હેતુ સેટ્સને વધુ સુરક્ષિત અને ટકાઉ બનાવવાનો છે, જેથી દરેક કલાકાર અને ક્રૂ કોઈપણ ડર વિના પોતાનું શ્રેષ્ઠ પ્રદર્શન આપી શકે. સેફ્ટી અને સસ્ટેનેબિલિટીનું પ્લાનિંગ કેવી રીતે કરવામાં આવે છે? ફિલ્મ નિર્માણ દરમિયાન સેફ્ટી અને સસ્ટેનેબિલિટી સૌથી મહત્ત્વના પાસાઓ છે, જે શરૂઆતથી જ પ્લાન કરવામાં આવે છે. પ્રથમ પગલામાં, સેફ્ટી ઓફિસર બધા સ્થળોનું નિરીક્ષણ કરે છે, સંભવિત જોખમોને ઓળખે છે અને ઇમર્જન્સી એક્શન પ્લાન તૈયાર કરે છે. આ પછી, પ્રોડક્શન ટીમ સાથે યોજના શેર કરીને એક સલામતી સમિતિની રચના કરવામાં આવે છે, જેમાં દરેક વિભાગના વડા તેમની ટીમની સલામતી સુનિશ્ચિત કરે છે. શૂટિંગ દરમિયાન કામદારોને સલામતી તાલીમ આપવામાં આવે છે અને સેટ પર ફાયર સેફ્ટી સાધનો, પીપીઈ કીટ અને ઇમરજન્સી રિસ્પોન્સ ટીમ હાજર હોય છે. ખાસ કરીને સ્ટંટ અથવા આગના દૃશ્યો દરમિયાન, સેટ પર ડૉક્ટર અને એમ્બ્યુલન્સની વ્યવસ્થા કરવામાં આવે છે જેથી કોઈપણ અનિચ્છનીય ઘટના ટાળી શકાય. શૂટિંગ દરમિયાન સેફ્ટી ઓફિસર કેબલ, પાવર ટૂલ્સ, જ્વલનશીલ પદાર્થો વગેરે જેવી ન દેખાતી વસ્તુઓ પર પણ નજર રાખે છે. નિયમિત રિપોર્ટિંગ અને દેખરેખ સુનિશ્ચિત કરે છે કે, ફિલ્મનું નિર્માણ ઝડપી ગતિએ થાય, પરંતુ સંપૂર્ણ સલામતી અને સસ્ટેનેબિલિટી સાથે. ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીમાં સેફ્ટી અંગે હંમેશા બેદરકારી રહી છે, પરંતુ કેટલાક ખાસ પ્રસંગોએ, મોટા સ્ટાર્સે પણ પ્રોટોકોલનું સમર્થન કર્યું છે. વરુણ ધવન અને અનિલ કપૂરનું સમર્થન કોવિડ દરમિયાન જ્યારે ફિલ્મ ‘જુગ જુગ જિયો’નું શૂટિંગ ચાલી રહ્યું હતું, ત્યારે સેટ પર કડક સલામતી પ્રોટોકોલ લાગુ કરવામાં આવ્યા હતા. દરેક વ્યક્તિ માટે માસ્ક પહેરવું, સામાજિક અંતર જાળવવું અને PPE કીટનો ઉપયોગ કરવો ફરજિયાત બનાવવામાં આવ્યો હતો. જ્યારે વરુણ ધવન અને અનિલ કપૂર સેટ પર આવ્યા, ત્યારે વાતાવરણ હોસ્પિટલ જેવું લાગવા લાગ્યું, પરંતુ ટૂંક સમયમાં અનિલ કપૂરે પોતે પહેલ કરી અને બધાને નિયમોનું પાલન કરવાનું કહ્યું. તેમણે એ પણ સુનિશ્ચિત કર્યું કે બિનજરૂરી લોકો સેટથી દૂર રહે. અનિલ કપૂર પોતે ઉપર-નીચે જઈને સેટ ખાલી કરાવતા અને કહેતા, “મિત્રો, આપણે આ નિયમોનું પાલન કરવું પડશે”. આ પગલાથી આખી ટીમ શિસ્તબદ્ધ રહેવાની પ્રેરણા મળી. સેફ્ટી ફક્ત અકસ્માતો અટકાવવા માટે જ નહીં પરંતુ લાંબા ગાળાના ફાયદા માટે પણ મહત્વપૂર્ણ છે ‘સેટ પર એક નાનો અકસ્માત પણ પ્રોડક્શન માટે મોટું નુકસાન સાબિત થઈ શકે છે. શૂટિંગ બંધ કરવાથી માત્ર તારીખો જ નહીં, પણ આખું શેડ્યૂલ પણ બગડી શકે છે. તેથી હવે પ્રોડક્શન હાઉસ પણ સમજી રહ્યા છે કે સલામતી એ માત્ર એક નિયમ નથી પરંતુ લાંબા ગાળે સુગમ કામગીરી માટે એક મહત્ત્વપૂર્ણ પાસું છે.’ સેટ પર વર્કર્સની સેફ્ટી માટે પહેલ
‘શૂટિંગ દરમિયાન વર્કર્સની સલામતી પર ખૂબ ધ્યાન આપવું પણ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. ઘણીવાર એવું જોવા મળે છે કે જે લોકો પેઇન્ટિંગ અથવા અન્ય કંટ્રક્શન કામ કરે છે તેઓ કોઈપણ સલામતીના પગલાં વિના કેમિકલના સીધા સંપર્કમાં આવે છે. તેઓ પેઇન્ટ ભેળવવા માટે પોતાના હાથનો ઉપયોગ કરે છે અને માસ્ક વિના કલાકો સુધી ઝેરી ધુમાડાના સંપર્કમાં રહે છે. કામદારોને કલર ભેળવવા માટે હાથમોજાં પહેરવાં, માસ્ક પહેરવા અને હાથને બદલે લાકડીનો ઉપયોગ કરવાનું કહેવામાં આવ્યું હતું. શરૂઆતમાં લોકોએ તેનો વિરોધ કર્યો હતો, પરંતુ હવે ધીમે ધીમે તેઓ તેનું મહત્ત્વ સમજી ગયા છે.’ સેટને સુરક્ષિત રાખવાનું મહત્વ ‘ફિલ્મ ઉદ્યોગમાં, એક નાની બેદરકારી પણ અકસ્માતનું કારણ બની શકે છે, જે કામદારોને ઇજા પહોંચાડી શકે છે અને શૂટિંગ બંધ કરવું પડી શકે છે. આ માટે તેમને સલામતી તાલીમ આપવામાં આવે છે, જે સેટ પર સલામત અને સકારાત્મક વાતાવરણ બનાવે છે. સલામતી તાલીમમાં, કામદારોને નાની નાની બાબતો વિશે કહેવામાં આવે છે જેમ કે PPE કીટ લેવી, ઊંચાઈ પર કામ કરતી વખતે સલામતી હાર્નેસ પહેરવી, સેટ પર જૂતા પહેરીને કામ કરવું વગેરે.’ સેફ્ટીનું ધ્યાન રાખવા માટે સેટ પર કેટલા લોકો હાજર હોય છે?
‘તે સંપૂર્ણપણે પ્રોજેક્ટ પર આધાર રાખે છે. વેબ સિરીઝ અને ફિલ્મના શૂટિંગ દરમિયાન ઓછામાં ઓછા પાંચ લોકોની ટીમ હોય છે. જેમાં એક સેફ્ટી મેનેજર, એક સસ્ટેનેબિલિટી અને સેફ્ટી ઓફિસર, કેટલાક સેફ્ટી માર્શલ અને એક ગ્રીન રનર અથવા ક્લીનરનો સમાવેશ થાય છે. આ ગ્રીન રનર સેટ પર સસ્ટેનેબિલિટી જાળવી રાખે છે. તેઓ રિસાયક્લિંગ પ્રક્રિયાનું પણ નિરીક્ષણ કરે છે. મોટી ફિલ્મો અને શોના શૂટિંગ દરમિયાન, કેટલાક વધારાના ડોકટરો, એમ્બ્યુલન્સ, ફાયર માસ્ટર અને સુરક્ષાની જરૂર પડે છે.’ ‘જો તે નાનો પ્રોજેક્ટ હોય, તો એક અધિકારી પણ પૂરતો હોય છે, પરંતુ તે ફક્ત સેટ પર હાજર જ નથી રહેતો, પરંતુ સમગ્ર ક્રૂને તાલીમ પણ આપે છે જેથી કોઈપણ કટોકટીની સ્થિતિમાં, તેઓ પહેલાથી જ ફાયર એક્સટિંગ્વિશરનો ઉપયોગ કરવો, ઇલેક્ટ્રિક સેફ્ટીના નિયમો અને અન્ય સલામતી પ્રોટોકોલનો ઉપયોગ કેવી રીતે કરવો તે જાણતો હોય છે.’ સલામતીને ધ્યાનમાં રાખીને પ્રિયંકા ચોપરાનું શૂટિંગ બંધ કરાયું આદિત્ય ગુપ્તા દિલ્હીમાં એક આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રોજેક્ટનું ઉદાહરણ આપે છે અને કહે છે – ‘દિલ્હીમાં એક આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રોજેક્ટનું શૂટિંગ થવાનું હતું, જેમાં પ્રિયંકા ચોપરા પણ ત્યાં હતી. બીબીસી અને નેટફ્લિક્સ જેવી કંપનીઓ તે પ્રોજેક્ટમાં સામેલ હતી. જ્યારે દિલ્હીમાં એર ક્વોલિટી ઇન્ડેક્સ (AQI) માં ભારે વધારો થયો, ત્યારે તેમની સુરક્ષા ટીમે તાત્કાલિક શૂટિંગ બંધ કરી દીધું અને સમગ્ર ક્રૂને એક અઠવાડિયા માટે એક હોટલમાં રાખ્યા, કારણ કે સલામતી તેમના માટે ખૂબ જ મહત્ત્વની હતી.’ અલ્લુ અર્જુનની ફિલ્મના શૂટિંગ માટે સેફ્ટી સુપરવાઇઝરે પરવાનગી આપી ન હતી
‘અલ્લુ અર્જુનની તેલુગુ ફિલ્મ ‘ના પેરુ સૂર્યા ના ઇલૂ ઇન્ડિયા’નું ગીત ‘લવર અલસો ફાઇટર અલસો’ યુકેમાં શૂટ થવાનું હતું. ભારતીય ધોરણો મુજબ તમામ સુરક્ષા વ્યવસ્થાઓ હોવા છતાં, ત્યાંના સ્થાનિક સલામતી નિરીક્ષકે શૂટિંગ માટે પરવાનગી આપી ન હતી. ભારતમાં હાલમાં આવા કોઈ કડક નિયમો નથી, પરંતુ ઉદ્યોગ ધીમે ધીમે તેમને અપનાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યો છે. શાહરુખ ખાન ખભાના દુખાવાથી હજુ પણ પરેશાન છે ‘બોલિવૂડમાં શૂટિંગ દરમિયાન હજુ પણ યોગ્ય સુરક્ષા વ્યવસ્થા નથી. જોકે શરૂઆતમાં બિલકુલ નહોતી. બોલિવૂડની શરૂઆતથી જ, સ્ટાર્સ શૂટિંગ દરમિયાન લડાઈના દૃશ્યો, સ્ટંટ અને એક્શન કરતી વખતે ઘાયલ થતા હતા. આ વલણ હજુ પણ ચાલુ છે.’ શાહરુખ ખાને ‘દુલ્હા મિલ ગયા’ ફિલ્મમાં ગેસ્ટ રોલ કર્યો હતી. આ ફિલ્મમાં ગેસ્ટ રોલ તેમને ખૂબ જ મોંઘો પડ્યો. એક દૃશ્ય દરમિયાન તેમને ખભામાં ગંભીર ઈજા થઈ હતી અને તેમના ખભામાં દુખાવો આજે પણ તેમને પરેશાન કરે છે. એટલું જ નહીં, ફિલ્મ ‘કોયલા’ના શૂટિંગ દરમિયાન તે બે વાર અકસ્માતનો ભોગ બન્યો હતો. ફિલ્મના એક દૃશ્ય દરમિયાન, હેલિકોપ્ટર શાહરુખ ખાનની એટલી નજીકથી પસાર થયું કે તે ઘાયલ થઈ ગયો અને જમીન પર પડી ગયો. એક દૃશ્ય દરમિયાન, તે આગ વચ્ચે ઘેરાઈ ગયો હતો. શાર્કે અક્ષય કુમારને ઘેરી લીધો હતો
‘ફિલ્મ ‘બ્લુ’ ના શૂટિંગ દરમિયાન અક્ષય કુમાર અકસ્માતનો ભોગ બન્યો હતો. અક્ષય કુમારે એક ઇન્ટરવ્યૂમાં જણાવ્યું હતું કે તે ઓક્સિજન ટેન્ક વિના પાણીની અંદર એક દૃશ્યનું શૂટિંગ કરી રહ્યો હતો અને આ દરમિયાન તેનું માથું ડૂબી ગયેલા જહાજ સાથે અથડાયું અને લોહી નીકળવા લાગ્યું. પાણીની 150 ફૂટ નીચે અક્ષય કુમારના લોહીની ગંધ આવતાં જ 40-45 શાર્ક ત્યાં આવીને તેને ઘેરી લીધી. કોઈક રીતે, તે માંડ માંડ બચી ગયો.’
શાહરુખ આગમાં ફસાયો, સલમાન ટ્રેનની અડફેટે આવતાં બચ્યો:ફિલ્મના સેટ પર સેફ્ટી અને સસ્ટેનેબિલિટી ખૂબજ જરૂરી; જાણો શૂટિંગ વખતે કોણ કેવી રીતે રાખે કલાકારો અને ક્રૂ મેમ્બરને સલામત
