મારા કાકા-સસરા બે વર્ષ પહેલાં મૃત્યુ પામ્યા હતા. તેઓ 6 લોકોનો પરિવાર છોડી ગયા. કાકીએ તેના દીકરાના લગ્ન કરાવ્યા, ત્યારબાદ પરિવાર પર 40 હજાર રૂપિયાનું દેવું થઈ ગયું. તે મજૂરી કરીને દેવું ચૂકવવા ડીસા ગયા હતા. બધા 6 લોકોના મોત થયા. આ કૃષ્ણબાઈ કહે છે. કૃષ્ણાબાઈ કેસરબાઈના ભત્રીજાની પત્ની છે. મંગળવારે ગુજરાતના બનાસકાંઠામાં ફટાકડા ફેક્ટરી વિસ્ફોટમાં મૃત્યુ પામેલા મધ્યપ્રદેશના 19 મજુરોમાં દેવાસ જિલ્લાના સંદલપુરા ગામના કેસરબાઈનો આખો પરિવાર હતો. ગામના લોકો કહે છે કે સરકાર હવે વળતર આપવાની વાત કરી રહી છે પરંતુ પરિવારમાં વળતર લેવાવાળું જ કોઈ બચ્યું નથી. દેવાસના 10 અને હરદાના 8 લોકોના મોત, 2 લોકોની ઓળખ હજુ બાકી છે ડીસાની ફટાકડા ફેક્ટરીમાં મૃત્યુ પામેલા 19 મજુરો મધ્યપ્રદેશના દેવાસ જિલ્લા અને હરદા જિલ્લાના છે. દિવ્ય ભાસ્કરની ટીમ બંને જિલ્લાના તેમના ગામડાઓમાં પહોંચી. અમે લોકો અને પરિવારના સભ્યો પાસેથી જાણવાનો પ્રયાસ કર્યો કે એવી કઈ મજબૂરી હતી જેના કારણે આ પરિવારોને ગુજરાત સ્થળાંતર કરવાની મજબુરી આવી પડી, જેણે તેમને આવા ખતરનાક કામમાં પણ ધકેલી દીધા. દેવાસ જિલ્લાનું સંદલપુર ગામ ભોપાલથી લગભગ 135 કિમી દૂર છે. ગામના મુખ્ય રસ્તા પર ફક્ત થોડી દુકાનો જ ખુલ્લી જોવા મળી. જેને પણ પૂછવામાં આવ્યું કે, ગુજરાતમાં મૃત્યુ પામેલા મજુરોના ઘર ક્યાં છે? તેમણે મને ગામની અંદર એક ગરીબ વસાહત તરફ ઈશારો કરીને કહ્યું. એક ઘરમાંથી મહિલાઓના રડવાનો અવાજ આવી રહ્યો હતો. સામેની શેરીમાં કેટલાક લોકો બેઠા જોવા મળ્યા. અમે તેમની પાસે જઈને વાત કરી. સંદલપુર (દેવાસ): પરિવાર પહેલી વાર કામ પર ગયો હતો, મૃતદેહો આવ્યા ગામના પ્યારેલાલ નાયક કહે છે કે 6 લોકોનો આખો પરિવાર મારા કાકાનો પરિવાર હતો. ગુજરાત સરકાર, જેણે આટલી ભયંકર ફેક્ટરીને ચલાવવાની મંજૂરી આપી, તે મારા પરિવારના મૃત્યુ માટે સંપૂર્ણપણે જવાબદાર છે. બાળકોને પણ આવી ખતરનાક જગ્યાએ રાખવામાં આવ્યા હતા. આ ફેક્ટરી મંજુરી વગર જ ચાલી રહી હતી. અમે ગરીબ છીએ. થોડા પૈસા માટે સખત મજૂરી કરીએ છીએ. કોને ખબર હતી કે આવું થશે. હરદા ફટાકડા ફેક્ટરી વિસ્ફોટમાં તે બચી ગયો, પણ ડીસામાં બચ્યા નહીં ગુજરાતના ફટાકડા ફેક્ટરીમાં થયેલા વિસ્ફોટમાં દેવાસ જિલ્લાના સંદલપુરા ગામના 2 પરિવારોના કુલ 9 લોકોના મોત થયા છે. ગામના 10 લોકો ડીસા ગયા હતા. એક પરિવાર હતો જેમાં બધા 6 સભ્યો મૃત્યુ પામ્યા હતા. બીજો પરિવાર એવો છે જેમાં પતિ રાકેશ, પત્ની ડોલી અને પુત્રી કાજલનું મોત થયું છે. ફક્ત ત્રણ વર્ષની છોકરી કાજલ બચી છે. રાકેશના મોટા ભાઈ સંતોષ કહે છે – ગયા વર્ષે હરદામાં ફટાકડાની ફેક્ટરીમાં વિસ્ફોટ થયો હતો. તેના એક દિવસ પહેલા, મારો ભાઈ ત્યાંથી રજા લઈને ઘરે આવ્યો હતો. તેને તાવ હતો. બીજા દિવસે ખબર પડી કે હરદા ફટાકડાની ફેક્ટરીમાં ભયંકર વિસ્ફોટ થયો છે. ખરાબ તબિયતને કારણે ઘરે આવેલા ભાઈનો જીવ માંડ માંડ બચી ગયો, પણ આ વખતે નસીબે તેનો સાથ આપ્યો નહીં. તે તેના પરિવાર સાથે અમારા બધાથી દૂર ચાલ્યા ગયા. મારા એક કઠિન નિર્ણયને કારણે, મારી પત્ની અને બાળકોનો જીવ બચી ગયો. મને પણ જવાનું કહ્યુ હતુો, પણ મારા પતિએ ના પાડી સંતોષ સાથે વાત કરતી વખતે, તેમની પત્ની આશા નાયકે કહ્યું – મારા પતિને મોઢાનું કેન્સર છે. અમે છિંદવાડામાં મજૂરી કામ કરીએ છીએ. પ્રેશર કુકર બનાવવાનું કામ કરીએ છીએ. જ્યારે મારા સાળા રાકેશ પરિવારના બધા સભ્યો સાથે ડીસા જઈ રહ્યા હતા, ત્યારે તેમણે મને ફોન કર્યો. તેમણે મને તેમની સાથે ડીસા જવા કહ્યું. તેમણે કહ્યું કે મને ડીસા માં સારા પૈસા મળશે. હું મહિને 30 થી 40 હજાર રૂપિયા કમાઈશ. તેનાથી તેના પતિના કેન્સરની સારી સારવાર કરવામાં મદદ મળશે. હું બાળકો સાથે જવા તૈયાર હતી, પણ મારા પતિએ મને જવા ન દીધી. તેમણે કહ્યું કે હું બીમારીથી મરી જઈશ પણ તમને લોકોને જવા નહીં દઉં. હંડિયાના કોન્ટ્રાક્ટર લક્ષ્મી તેને ડીસા લઈ ગયા હતા રાકેશની માતાએ કહ્યું- ગયા વર્ષે મારા દીકરાએ લોન લઈને મારું ઓપરેશન કરાવ્યું. પિતાને થોડા દિવસ પહેલા લકવો થયો હતો અને તેમના મોટા ભાઈને કેન્સર છે. આ બધી મજબૂરીઓને કારણે તેમને ડીસા જવું પડ્યું. રાકેશ હંડિયા ગામના કોન્ટ્રાક્ટર લક્ષ્મીના સંપર્કમાં આવ્યા. ખરેખર, રાકેશના લગ્ન હંડિયા ગામની ડોલી સાથે થયા હતા. છેલ્લા એક વર્ષથી, તે મોટાભાગે તેની પત્ની સાથે તેના સાસરિયાના ઘરે રહેતો હતો. થોડા દિવસ પહેલા તે ઇન્દોર નજીક હાટપીપલ્યામાં ફટાકડાની ફેક્ટરીમાં કામ કરવા ગયો હતો. આ પછી, કોન્ટ્રાક્ટર લક્ષ્મીએ તેને વધુ પૈસાની લાલચ આપી અને ડીસા લઈ ગઈ. તેઓ 8 દિવસ પહેલા ત્યાંથી ડીસા ગયા હતા. હંડિયા (હરદા): ચાર પરિવાર, 8ના મોત; બે ઘરોને તાળા લાગ્યા સંદલપુર પછી, દિવ્ય ભાસ્કરની ટીમ ત્યાંથી 9 કિમી દૂર હરદા જિલ્લામાં નર્મદા નદીના કિનારે આવેલા હંડિયા ગામમાં પહોંચી. વિસ્ફોટમાં હંડિયાના 8 લોકોનાં મોત થયા છે. આ 8 લોકોના હંડિયા પોલીસ સ્ટેશનની સામેના વિસ્તારમાં 4 ઘર છે. અકસ્માત બાદ વિસ્તારમાં શોકનો માહોલ છે. ઘરોમાંથી ચીસો અને રડવાના સતત અવાજો આવી રહ્યા છે. 4માંથી 2 ઘરોને તાળા લાગ્યા છે. મૃતકોના સંબંધીઓ બે ઘરમાં હાજર છે. ગ્રામજનો રાજેશ નાયકે જણાવ્યું હતું કે અકસ્માતનો ભોગ બનેલા અડધા લોકો એવા હતા જેઓ પહેલીવાર ફટાકડાના કારખાનામાં કામ કરવા ગયા હતા. લગભગ અડધા લોકો એવા હતા જેઓ અગાઉ મધ્યપ્રદેશમાં ફટાકડાના કારખાનામાં કામ કરતા હતા. તેમાંથી કેટલાક હરદા ફેક્ટરીમાં પણ કામ કરી ચૂક્યા છે જ્યાં ગયા વર્ષે મોટો વિસ્ફોટ થયો હતો. આ લોકોમાંથી એક મૃતક ગુડ્ડી નાયક છે. કેટલાક લોકો અકસ્માતના 2-4 દિવસ પહેલા રજા પર ગયા હોવાથી બચી ગયા. હું તે દિવસે અહીં નહોતી, નહીંતર હું મારી દીકરીને જવા ન દેત કંકુ બાઈએ કહ્યું – મારી દીકરી બબીતા તેના બે દીકરા ધનરાજ (18 વર્ષ) અને સંજય (12 વર્ષ) સાથે અમાસના દિવસે ગુજરાતમાં ફટાકડાના કારખાનામાં કામ કરવા ગઈ હતી. હું તે દિવસે પાવાગઢ ગઈ હતી. જો હું ત્યાં હોત તો હું તેને ક્યારેય જવા ન દેત. તેણે અને તેના બાળકોએ આ પહેલાં આવું કામ ક્યારેય કર્યું નહોતું. મેં મારી દીકરીને રાણીની જેમ ઉછેરી. તેને ક્યારેય કોઈ મજૂરી કામ કરવા દીધુ નહોતું. તે ક્યારેય ઘરની બહાર પણ નહોતી ગઈ. લક્ષ્મી કોન્ટ્રાક્ટર તેને ફસાવીને લઈ ગઈ. અગાઉ તે હાટપીપલ્યામાં એક ફેક્ટરીમાં કામ કરવા ગયા હતા. ત્યારબાદ તે ત્યાંથી ડીસા ગયા. જ્યારે તે ઘરની બહાર નીકળી ત્યારે જમાઈ પણ ઘરે નહોતા. તે તેની માતાની સારવાર કરાવવા બહાર ગયો હતો. 100 રૂપિયા વધુ વેતન આપવાનું વચન આપ્યું અને એડવાન્સ પણ આપ્યું હંડિયા ગામના તમામ મૃતકોના પરિવારના મોભી કીતમ બાઈએ કહ્યું – અમે નાયક સમુદાયના છીએ. મોટાભાગના લોકો પ્રેશર કુકર બનાવવાનું અને મજૂરી કામ કરે છે. કેટલાક લોકો ફટાકડાના કારખાનાઓમાં કામ કરીને પણ પોતાનું ગુજરાન ચલાવે છે. હરદામાં ફેક્ટરી વિસ્ફોટ પછી, અહીંની બધી ફટાકડાની ફેક્ટરીઓ બંધ થઈ ગઈ હતી. હાલમાં હાટપીપલ્યામાં એક ફેક્ટરી ચાલી રહી છે. આ ગામમાં મૃત્યુ પામેલા બધા લોકો મારા પરિવારના છે. મૃતકોમાં મારા દીકરા, પુત્રવધૂ અને પૌત્ર-પૌત્રીઓનો સમાવેશ થાય છે. હવે મારા બે દીકરા જ રહ્યા છે. મધ્યપ્રદેશમાં એક હજાર ફટાકડા બનાવવા માટે 250 થી 300 રૂપિયા મળે છે. આ બધા લોકોને એક હજાર ફટાકડા બનાવવા માટે 400 રૂપિયાની લાલચ આપવામાં આવી હતી. બાળકો પણ ફેક્ટરીમાં કામ કરતા હતા. ત્યાં તેને બોક્સ ભરવાનું એટલે કે ફટાકડા પેક કરવાનું કામ મળ્યું. આ માટે તેને 250 થી 300 રૂપિયા આપવામાં આવતા હતા. અમારે ખાવા-પીવાની અને રહેવાની વ્યવસ્થા જાતે કરવી પડતી હતી. બધાએ ઘરેથી અનાજ લઈને ગયા હતા. ફટાકડાના કારખાનામાં કામ કરવા જવાનો આ પહેલો કિસ્સો છે ખાટેગાંવના ધારાસભ્ય આશિષ શર્માએ કહ્યું- હું અહીં પીડિત પરિવારને મળવા આવ્યો છું. હરદા ઘટના પછી આપણી સરકારે એક પાઠ શીખ્યો છે. અમે ગેરકાયદેસર ફટાકડાના કારખાનાઓ પર નજર રાખી રહ્યા છીએ. લોકોને સ્થળાંતર કેમ કરવું પડી રહ્યું છે? આ પ્રશ્ન પર આશિષ શર્મા કહે છે- અમારો વિસ્તાર કૃષિ આધારિત વિસ્તાર છે. ખેડૂતો દ્વારા, અહીંના લોકોને ખેતી આધારિત સારી મજૂરી મળે છે. આ ઉપરાંત, બીજા ઘણા નાના ઉદ્યોગો ચાલી રહ્યા છે જેમાં લોકો કામ પણ કરે છે. ઔદ્યોગિકીકરણની વાત કરીએ તો, અમને નેમાવર નજીક તલાઈમાં કેટલાક ઉદ્યોગો સ્થાપવા માટે સંમતિ મળી છે. આ અકસ્માતમાં સંદલપુરના બે પરિવારના નવ સભ્યો ઉપરાંત, ખાટેગાંવના પંકજ ઠેકેદાર (40) અને ભાભરના મેહુલ (20)નું પણ મૃત્યુ થયું હતું. તેમજ, આ અકસ્માતમાં હંડિયાના કુલ 8 લોકોએ જીવ ગુમાવ્યા છે. હંડિયામાં મૃતકોના નામ આ બે ગુમ છે આ 4 ઘાયલ થયા હતા
