ફિલ્મનું ‘નામ’ કઈ ફોઈ પાડે છે!:ફિલ્મની નામકરણ વિધિ જેટલો જ રસપ્રદ છે વાંધા-વચકાનો ઇતિહાસ; જાણો રજિસ્ટ્રેશનથી લઈને ‘ટાઇટલ’ મળવા સુધીની સમગ્ર પ્રોસેસ

ફિલ્મોના ટાઇટલ ફક્ત નામ નથી હોતા, તેની પાછળ એક સંપૂર્ણ રણનીતિ હોય છે. કેટલીક ફિલ્મોના ટાઇટલ એવા હોય છે કે સાંભળતાં જ ફિલ્મ જોવાની ઉત્સુકતા વધી જાય છે. ક્યારેક ફિલ્મોના શીર્ષકને લઈને એટલો બધો વિવાદ થાય છે કે તેને બદલવું પડે છે. કોઈપણ ફિલ્મનું ટાઇટલ કેવી રીતે નક્કી થાય છે અને તેની નોંધણીની પ્રક્રિયા શું છે, આજે આપણે ‘રીલ ટુ રિયલ’ના આ એપિસોડમાં આ સમજીશું. આખી પ્રક્રિયા સમજવા માટે, અમે IMPA ના પ્રમુખ અભય સિંહા અને VIFPA ના પ્રમુખ સંગ્રામ શિર્કે સાથે વાત કરી. પ્રોડ્યુસર એસોસિએશનમાં રૂ. 250 થી 500માં ટાઇટલની નોંધણી થાય છે જ્યારે કોઈ પ્રોડ્યૂસર ફિલ્મ બનાવવાની યોજના બનાવે છે, ત્યારે તેણે પહેલા પોતાની પ્રોડક્શન કંપની રજિસ્ટર કરાવવી પડે છે. જ્યારે ફિલ્મની વાર્તા તૈયાર થાય છે, ત્યારે ટાઇટલનેને અંતિમ સ્વરૂપ આપવાની પ્રક્રિયા શરૂ થાય છે. ટાઇટલ રજિસ્ટ્રેશન માટે 500 રૂપિયા (GST સહિત) ફી લેવામાં આવે છે. કેટલાક એસોસિએશનો ફિલ્મનું ટાઇટલ 250 રૂપિયામાં રજિસ્ટર કરે છે. ચાર એસોસિએશન મળીને ફિલ્મનું ટાઇટલ નક્કી કરે છે
ફિલ્મ પ્રોડ્યૂસર્સના ચાર સંગઠનો છે. જેમાં ઇન્ડિયન મોશન પિક્ચર્સ પ્રોડ્યુસર્સ એસોસિએશન, વેસ્ટર્ન ઇન્ડિયા ફિલ્મ પ્રોડ્યુસર્સ એસોસિએશન, પ્રોડ્યુસર્સ ગિલ્ડ ઓફ ઇન્ડિયા અને ઇન્ડિયન ફિલ્મ્સ એન્ડ પ્રોડ્યુસર્સ કાઉન્સિલનો સમાવેશ થાય છે. પ્રોડ્યૂસર આમાંથી જે પણ સંગઠનનો સભ્ય હોય તેમાં તેનું ટાઇટલ રજિસ્ટર કરાવે છે. તે પછી, એસોસિએશનના અધિકારીઓ બાકીના ત્રણ એસોસિએશનોને ટાઇટલ મોકલે છે અને પુષ્ટિ કરે છે કે ટાઇટલ ત્યાં નોંધાયેલ છે કે નહીં. જો ત્યાંથી કોઈ વાંધો આવે તો તે ટાઇટલ નિર્માતાને આપવામાં આવતું નથી. પછી તેમને ટાઇટલ બદલવાનું સૂચન કરવામાં આવે છે. એક મહિનાની અંદર ટાઇટલની પુષ્ટિ મળી જાય છે. સામાન્ય રીતે એક એસોસિએશનને એક મહિનામાં નોંધણી માટે લગભગ એક હજાર ટાઇટલ મળે છે. ત્યારબાદ એસોસિએશનના તમામ સમિતિના સભ્યો સાથે મળીને ટાઇટલ નક્કી કરે છે. સમિતિમાં 22 લોકો જોડાય છે. સમિતિ દર મહિને બે વાર મળે છે. મીટિંગમાં, એ વાત ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે કે ટાઇટલમાં કોઈ અશ્લીલતા ન હોવી જોઈએ. અથવા એવું કોઈ વિવાદાસ્પદ શીર્ષક ન હોવું જોઈએ જે ભવિષ્યમાં કોઈ સમસ્યા ઊભી કરી શકે. એક નિર્માતા દરેક ભાષામાં 15 ટાઇટલ નોંધાવી શકે છે. ટાઇટલ રજિસ્ટ્રેશન માટે ફાસ્ટ-ટ્રેક સુવિધા ઉપલબ્ધ છે જો કોઈ પ્રોડ્યૂસરને તાત્કાલિક ટાઇટલની જરૂર હોય અથવા ફિલ્મ રિલીઝ થવાની નજીક હોય પરંતુ ફિલ્મનું ટાઇટલ નોંધાયેલ ન હોય, તો તે 3,000 રૂપિયાની ખાસ ફી પર ફાસ્ટ-ટ્રેક સુવિધા દ્વારા ટાઇટલ નોંધણી કરાવી શકે છે. આ પ્રક્રિયા હેઠળ,એક અઠવાડિયામાં ટાઇટલ નક્કી કરવામાં આવે છે. ઓનલાઈન રિક્વેસ્ટની સુવિધા હવે ટાઇટલ રજિસ્ટ્રેશન માટે ઓનલાઈન અરજી અને ચુકવણીની સુવિધા પણ ઉપલબ્ધ છે. અરજી કર્યા પછી, અરજદારને ઈમેલ દ્વારા જાણ કરવામાં આવે છે કે તેને ફિલ્મનું શીર્ષક મળશે કે નહીં. જો કોઈ નિર્માતાનું ટાઇટલ નકારવામાં આવે, તો તે ફરીથી અરજી કરી શકે છે. ટાઇટલ ફાળવણી માટેના નિયમો જો કોઈ નિર્માતા ટાઇટલ રજીસ્ટર કર્યા પછી બે વર્ષ સુધી ફિલ્મ ન બનાવે, તો બીજો નિર્માતા તે ટાઇટલ માટે અરજી કરી શકે છે. આ માટે, ટાઇટલ ધારકને પહેલા પૂછવામાં આવે છે કે શું તે ટાઇટલનો ઉપયોગ કરવા માગે છે. જો તેઓ પીછેહઠ કરે છે, તો ટાઇટલ નવા અરજદારને આપી શકાય છે. અનધિકૃત રીતે ટાઇટલ વેચવું એ નિયમોની વિરુદ્ધ છે, પરંતુ આવી ઘટનાઓ બનતી રહે છે. જો કોઈ નિર્માતા ટાઇટલ રજિસ્ટ્રેશન વગર ફિલ્મ લોન્ચ કરે છે, તો તેને નોટિસ મોકલવામાં આવે છે અને દંડ ફટકારવામાં આવે છે. કઈ બાબતોનું ધ્યાન રાખવું જરૂરી છે? વેસ્ટર્ન ઇન્ડિયા ફિલ્મ પ્રોડ્યુસર્સ એસોસિએશન (WIFP) ના પ્રમુખ સંગ્રામ શિર્કેએ જણાવ્યું હતું કે, એ ધ્યાનમાં રાખવું પડે છે કે, ફિલ્મનું ટાઇટલ ટીવી કે વેબ સિરીઝને ન આપવું જોઈએ. ક્યારેક ત્રણ કે ચાર ફિલ્મો એક જ પ્રકારના ટાઇટલ સાથે બનાવવામાં આવે છે. જેમ ભગતસિંહના જીવન પર એક સાથે ત્રણ ફિલ્મો બનાવવામાં આવી હતી, તે સમયે ટાઇટલને લઈને ઘણા વિવાદો થયા હતા, અમારે તે સંભાળવું પડ્યું. અમારી પાસે 35 હજાર સભ્યો છે અને IMPA પાસે 25 હજાર સભ્યો છે. એટલા માટે અમને વધુ ટાઇટલ મળે છે. અન્ય સંગઠનોમાં એટલા સભ્યો નથી હોતા, તેથી તેમને વધારે ટાઇટલ મળતા નથી. ટાઇટલ રજિસ્ટર થયા પછી, જો ફિલ્મ બે-ત્રણ વર્ષ સુધી ન બને તો નિર્માતાએ ટાઇટલ પાછું આપવું પડશે.ફક્ત ‘મધર ઈન્ડિયા’ જેવી ક્લાસિક ફિલ્મનું ટાઇટલ કોઈને આપવામાં આવતું નથી. સેન્સર સર્ટિફિકેટ મળ્યા પછી, પ્રોડ્યૂસર પાસે 5 વર્ષ માટે ટાઇટલ રહે સંજય દત્તે પોતે ફિલ્મનું ટાઇટલ માગ્યું હતું ઇન્ડિયન મોશન પિક્ચર્સ પ્રોડ્યુસર્સ એસોસિએશન (IMPA) ના પ્રમુખ અભય સિંહાએ સંજય દત્તની ફિલ્મ ‘ધ ભૂતની’ સાથે જોડાયેલી એક ઘટના શેર કરી. તેણે કહ્યું- મને ‘ધ ભૂતની’ના પ્રોડ્યૂસર્સ દીપક મુકુટનો ‘ભૂતની’ ટાઇટલ માટે ફોન આવ્યો અને કહ્યું કે તેને આ ટાઇટલ જોઈએ છે. આ ટાઇટલ બીજા કોઈ પાસે હતું. તેથી જ મેં ના પાડી. ત્યારબાદ સંજય દત્તે પોતે ફોન કરીને કહ્યું કે અરે ભાઈ, ટાઇટલ આપવું એ તમારા હાથમાં છે, પણ જ્યારે ટાઇટલ પહેલાથી જ કોઈ બીજાના નામે નોંધાયેલું હોય તો હું તેને કેવી રીતે આપી શકું?. જોકે, જ્યારે ફિલ્મનું ટાઇટલ ધરાવતા નિર્માતા પાસેથી માંગણી કરવામાં આવી ત્યારે તેમણે ટાઇટલ આપ્યું. ત્યારબાદ તેમણે ફિલ્મનું નામ ‘ધ ભૂતની’ રાખ્યું. બે નિર્માતાઓ પરસ્પર સંમતિથી ટાઇટલનો વિનિમય કરી શકે છે, પરંતુ એસોસિએશન આમાં કોઈપણ રીતે દખલ કરતું નથી. ‘આશિકી’ ફિલ્મના ટાઇટલનો વિવાદ કોર્ટમાં પહોંચ્યો હતો મુકેશ ભટ્ટની સ્પેશિયલ ફિલ્મ્સ પ્રા. લિ. અને ટી-સીરીઝની સુપર કેસેટ્સ ઇન્ડસ્ટ્રીઝ લિમિટેડે ‘આશિકી 3’ બનાવવાની યોજના બનાવી હતી, પરંતુ ટી-સીરીઝે ‘તુ હી આશિકી’ નામની ફિલ્મની જાહેરાત કરતાં વિવાદ ઉભો થયો હતો. મુકેશ ભટ્ટે આ અંગે ટી સિરીઝ વિરુદ્ધ કોર્ટમાં અરજી કરી હતી. મુકેશ ભટ્ટે આરોપ લગાવ્યો હતો કે ટી-સીરીઝ તેમની પરવાનગી વિના ‘આશિકી’ શબ્દનો ઉપયોગ કરી રહી છે. આ કેસની સુનાવણી કરતી વખતે દિલ્હી હાઈકોર્ટે મુકેશ ભટ્ટના પક્ષમાં ચુકાદો આપ્યો હતો. ટી-સિરીઝ અને તેના સહયોગીઓને ‘આશિકી’ શબ્દ ધરાવતા કોઈપણ શીર્ષકનો ઉપયોગ કરવાની મનાઈ ફરમાવી દેવામાં આવી હતી. નોંધનીય છે કે, ‘આશિકી’ (1990) અને ‘આશિકી 2’ (2013) સ્પેશિયલ ફિલ્મ્સ અને ટી-સિરીઝ સાથે ભાગીદારીમાં બનાવવામાં આવી હતી અને તેમને સંયુક્ત ક્રેડિટ્સ મળી છે. પદ્માવત ફિલ્મના ‘પદ્માવતી’ ટાઇટલ પર વિવાદ ફિલ્મ ‘પદ્માવતી’ના ટાઇટલને લઈને પણ વિવાદ થયો હતો, જેને પાછળથી બદલીને ‘પદ્માવત’ કરવામાં આવ્યું હતું. ફિલ્મની ઐતિહાસિક ચોકસાઈ અને રાણી પદ્માવતીના ચિત્રણને લઈને વિવાદ થયો હતો, કેટલાક સંગઠનોએ ફિલ્મ પર ઇતિહાસને વિકૃત કરવાનો અને રાણી પદ્માવતીની છબીને કલંકિત કરવાનો આરોપ લગાવ્યો હતો. ફિલ્મનું નામ ‘શ્રીદેવી’ રાખવા બદલ રામ ગોપાલ વર્માથી નારાજ હતી એક્ટ્રેસ રામ ગોપાલ વર્માએ પોતાની ફિલ્મનું નામ ‘સાવિત્રી’થી બદલીને ‘શ્રીદેવી’ રાખ્યું. આ કારણે શ્રીદેવી અને તેના પતિ બોની કપૂર ગુસ્સે થયા હતા. શ્રીદેવીએ રામુને કાનૂની નોટિસ મોકલીને નામ બદલવા, બિનશરતી માફી માંગવા અને ફિલ્મમાં તેનાં નામ કે છબીનો કોઈપણ ઉપયોગ નહી કરવાની માગ કરી હતી. રામુએ ફેસબુક પર સ્પષ્ટતા કરી કે તેમની ફિલ્મ એક કિશોરવયના છોકરાના 25 વર્ષની મહિલા પ્રત્યેના પ્રેમ પર આધારિત છે અને તેનો શ્રીદેવી સાથે કોઈ સંબંધ નથી. જોકે, આ ફિલ્મ રિલીઝ થઈ શકી નહીં. કોર્ટે VHP-બજરંગ દળના વાંધાને ફગાવી દીધો 2015માં જ્યારે સલમાન ખાનની ફિલ્મ ‘બજરંગી ભાઈજાન’નું પોસ્ટર રિલીઝ થયું ત્યારે વિશ્વ હિન્દુ પરિષદ અને બજરંગ દળે ફિલ્મનું ટાઇટલ બદલવાની માગ કરી હતી. આ મામલો કોર્ટ સુધી પહોંચ્યો, પરંતુ મધ્યપ્રદેશ હાઈકોર્ટે અરજી ફગાવી દીધી અને ફિલ્મ તેના મૂળ નામ સાથે રિલીઝ થઈ. SGPC ને ધાર્મિક ટાઇટલ સામે વાંધો ઉઠાવ્યો, છતાં ટાઇટલ બદલાયું નહીં શિરોમણિ ગુરુદ્વારા પ્રબંધક સમિતિ (SGPC)એ સની દેઓલની ફિલ્મ ‘સિંહ સાબ ધ ગ્રેટ’ સામે વાંધો ઉઠાવ્યો હતો. SGPC એ કહ્યું કે સિંહ સાબ એ પાંચ તખ્તોના જથેદારો અને સુવર્ણ મંદિરના ગ્રંથીઓને આપવામાં આવેલું આદરપૂર્ણ બિરુદ છે અને તેથી, તેનો ઉપયોગ કોઈપણ ફિલ્મના ટાઇટલ તરીકે થવો જોઈએ નહીં. જોકે, ફિલ્મનું નામ બદલાયું ન હતું અને વિવાદ છતાં, ફિલ્મ એ જ નામ સાથે રિલીઝ કરવામાં આવી હતી. ‘રેમ્બો’ નામ પર વિવાદ પ્રભુદેવાની ફિલ્મનું નામ ‘રેમ્બો રાજકુમાર’ હતું, પરંતુ રેમ્બો ફ્રેન્ચાઇઝના નિર્માતાઓએ તેની સામે વાંધો ઉઠાવ્યો હતો. તેમણે કહ્યું કે રેમ્બો નામ કોપીરાઈટ છે અને તેનો ઉપયોગ અન્ય કોઈ ફિલ્મના ટાઇટલમાં થઈ શકતો નથી. પરિણામે, ફિલ્મનું નામ બદલીને ‘આર… રાજકુમાર’ રાખવામાં આવ્યું. રજનીકાંતની અરજી પર ફિલ્મનું નામ બદલવામાં આવ્યું હતું રજનીકાંતને વાંધો હોવાથી ડિરેક્ટરે ફૈઝલ સૈફને ‘મૈં હૂં રજનીકાંત’નું નામ બદલીને ‘મૈં હૂં રજની’ કરવું પડ્યું. તેમણે મદ્રાસ હાઈકોર્ટમાં અરજી દાખલ કરી હતી, જેમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે ફિલ્મનું ટાઇટલ તેમની છબીને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. હિન્દુ સંગઠનોના વાંધા બાદ ટાઇટલમાં ફેરફાર અક્ષય કુમાર અભિનિત એક હોરર-કોમેડી ફિલ્મનું નામ પહેલા ‘લક્ષ્મી બોમ્બ’ હતું, પરંતુ કેટલાક હિન્દુ સંગઠનોએ તેને દેવી લક્ષ્મીના નામ સાથે જોડવાનો વિરોધ કર્યા બાદ બાદમાં તેનું નામ બદલીને ‘લક્ષ્મી’ કરી દેવામાં આવ્યું. કોર્ટ કેસ પછી, રિલીઝના 48 કલાક પહેલા ટાઇટલ બદલવામાં આવ્યું હતું સંજય લીલા ભણસાલીની ફિલ્મ ‘ગોલિયોં કી રાસલીલા: રામ-લીલા’ બોક્સ ઓફિસ પર હિટ રહી હતી, પરંતુ તેના ટાઇટલને લઈને વિવાદ થયો હતો. કેટલાક સંગઠનોનું માનવું હતું કે રામ-લીલા નામ હિન્દુઓની ધાર્મિક લાગણીઓને ઠેસ પહોંચાડી શકે છે કારણ કે ફિલ્મમાં હિંસા અને બોલ્ડ દશ્યો હતાં. આ મામલો કોર્ટમાં પહોંચ્યો, ત્યારબાદ ફિલ્મનું નામ રિલીઝ થવાના 48 કલાક પહેલા જ બદલી નાખવામાં આવ્યું. ઐતિહાસિક સન્માન જાળવવા માટે ટાઇટલ બદલાયું ઐતિહાસિક સન્માન જાળવી રાખવા માટે, ફિલ્મ ‘પૃથ્વીરાજ’નું નામ બદલીને ‘સમ્રાટ પૃથ્વીરાજ’ રાખવામાં આવ્યું. આ ફેરફાર એટલા માટે કરવામાં આવ્યો હતો કે મહાન રાજાને સંપૂર્ણ આદર સાથે રજૂ કરી શકાય. નાઇ સમુદાયની નારાજગી બાદ ‘વાળંદ’ નામ હટાવવામાં આવ્યું શાહરુખ ખાનની ફિલ્મ ‘બિલ્લુ બાર્બર’માં ‘બાર્બર’ શબ્દ સામે વાળંદ સમુદાયે વાંધો ઉઠાવ્યો હતો. હજારો હેરડ્રેસરોએ વિરોધ કર્યો, જેના પગલે ફિલ્મનું નામ બદલીને ફક્ત ‘બિલ્લુ’ રાખવામાં આવ્યું. શાહરુખ ખાને કહ્યું કે તે કોઈની લાગણીઓને ઠેસ પહોંચાડવા માગતો નથી.