મોટા સ્ટાર્સ પોતાની શરતે ફિલ્મનો કોન્ટ્રાક્ટ સાઇન કરે છે:લગ્ન પહેલા માધુરી દીક્ષિતે ‘નો પ્રેગ્નેન્સી’ કરાર પર સહી કરવી પડી હતી, ‘નો ન્યૂડિટી’ની પણ કલમ હોય છે

ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રીમાં દરેક એક્ટર અને પ્રોડક્શન હાઉસ વચ્ચે એક કોન્ટ્રાક્ટ કરવામાં આવે છે, જે તેમના કામ સાથે જોડાયેલી દરેક બાબત નક્કી કરે છે. આ કરાર માત્ર ફી પૂરતો મર્યાદિત નથી. આમાં તેમના કામકાજના કલાકો, શૂટિંગની સ્થિતિ અને તેમની ઇમેજને લગતી બાબતોનો પણ સમાવેશ થાય છે. રીલ ટુ રિયલના આ એપિસોડમાં આપણે સમજીશું કે કલાકારો અને પ્રોડક્શન હાઉસ વચ્ચે કરાર કેવી રીતે થાય છે? પ્રક્રિયાને સંપૂર્ણ રીતે સમજવા માટે, અમે એક્ટર અમર ઉપાધ્યાય, એડવોકેટ અને મીડિયા મનોરંજન કાયદાના નિષ્ણાત રોહિત પ્રધાન અને સેલિબ્રિટી એડવોકેટ સુવિજ્ઞા વિદ્યાર્થી સાથે વાત કરી. કોન્ટ્રાક્ટમાં કઈ વસ્તુઓનો સમાવેશ થાય છે?
‘ચૂકવણી ઉપરાંત, કોન્ટ્રાક્ટમાં એ પણ ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે કે શૂટિંગ દરમિયાન કલાકારોને કેવા પ્રકારના મેક-અપ રૂમની સુવિધાઓ આપવામાં આવશે. જો શૂટિંગ આઉટડોર હશે તો વેનિટી વાન સિંગલ ડોર અથવા ડબલ ડોર હશે. આ બધી બાબત તે વાત પર નિર્ભર કરે છે કે એક્ટર કોણ છે?’ ‘જો તમારે શૂટિંગ માટે મુંબઈની બહાર ક્યાંક જવું હોય તો પ્રોડક્શન હાઉસ કાર, ટ્રેન અને ફ્લાઈટ દ્વારા ટ્રાન્સપોર્ટેશનની સુવિધા આપશે. કયા અભિનેતાને ફાઈવ સ્ટાર હોટલમાં અને કોને સામાન્ય હોટલમાં રહેવા મળશે તે પણ કોન્ટ્રાક્ટમાં લખેલું હોય છે.’ ‘પેમેન્ટ સિવાય કોન્ટ્રાક્ટમાં એ પણ લખેલું છે કે એક્ટર શૂટિંગ માટે 6 કલાક, 8 કલાક કે 12 કલાકમાં કેટલો સમય આપશે. કેટલા દિવસો અને કેટલા ભાગમાં પેમેન્ટ આપવામાં આવશે તેનો પણ કોન્ટ્રાક્ટમાં ઉલ્લેખ છે. આ બધા સિવાય ‘નો પ્રેગ્નન્સી’ ક્લોઝ અને નોટિસ પિરિયડ ક્લોઝનો પણ ઉલ્લેખ હોય છે. કોન્ટ્રેક્ટ સાઇન કરતાં પહેલાં તેને વાંચવો ખૂબ જ જરૂરી છે – અમર ઉપાધ્યાય
‘ઘણીવાર એવું જોવા મળે છે કે જ્યારે કોઈ પણ અભિનેતા ઈન્ડસ્ટ્રીમાં પોતાની કારકિર્દીની શરૂઆત કરે છે ત્યારે તે એટલો ઉત્સાહિત હોય છે કે તે કોન્ટ્રાક્ટને બરાબર વાંચતો નથી. અમર ઉપાધ્યાયે તેનું પરિણામ ભોગવ્યું છે. તે કહે છે- મેં જે પહેલો કોન્ટ્રાક્ટ સાઈન કર્યો તે હોમ એપ્લાયન્સ એડ માટે હતો. કોન્ટ્રાક્ટ પૂરો થયા પછી પણ જ્યારે એડ ચાલી રહી હતી ત્યારે મેં પ્રોડક્શન હાઉસ સાથે વાત કરી હતી. મને કહેવામાં આવ્યું કે આ જીવનભર ચાલશે. મને લાગ્યું કે કંઈક ખોટું છે. મેં ફરીથી કોન્ટ્રાક્ટ પર ધ્યાનથી જોયું, તેમાં લાઇફટાઇમ જેવી કોઈ ઉલ્લેખ નહોતો. આ રીતે હું ફસાઈ ગયો. મોટા સ્ટાર્સના કોન્ટ્રાક્ટ તેમની ઈચ્છા મુજબ કરવામાં આવે છે
‘એડવોકેટ અને મીડિયા એન્ટરટેઈનમેન્ટ લો એક્સપર્ટ રોહિત પ્રધાને કહ્યું- ત્રણ પ્રકારના એક્ટર્સ હોય છે. જેના અલગ-અલગ કોન્ટ્રાક્ટ કરવામાં આવે છે. પ્રથમ નવા અને યુવા કલાકારો છે. બીજું, ઓછા જાણીતા સ્ટાર્સ અને ત્રીજું, મોટા સ્ટાર્સ, જેમાં શાહરુખ અને સલમાન ખાન જેવા લોકો સામેલ છે. પ્રોડક્શન હાઉસ મોટા સ્ટાર્સનું ખૂબ ધ્યાન રાખે છે અને તે મુજબ કોન્ટ્રાક્ટ કરવામાં આવે છે. આ સિવાય કલાકારોએ ધ્યાન રાખવું જોઈએ કે રોલ કેવો છે. કેટલા દિવસનું શૂટિંગ છે અને પેમેન્ટ કેવી રીતે મળશે અને કેટલા ભાગમાં?’ કરારમાં પ્રમોશનલ એક્ટિવિટીનો પણ સમાવેશ થાય છે
‘કરારમાં પ્રમોશનલ એક્ટિવિટીનો પણ સમાવેશ થાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, ફિલ્મની રજૂઆત સમયે, અભિનેતાએ પ્રમોશન માટે શોપિંગ મોલ્સ, પોડકાસ્ટ અથવા ઇન્ટરવ્યૂમાં જવું પડી શકે છે. મારા મતે, કોન્ટ્રાક્ટમાં એવી કલમ પણ હોવી જોઈએ કે પ્રમોશન દરમિયાન જો કોઈ ઘટના બને તો અભિનેતાને તેનું વળતર મળવું જોઈએ.’ ‘કરારમાં ટર્મિનેશનની કલમ પણ છે. તે જણાવે છે કે જો પ્રોડક્શન હાઉસ અભિનેતાને બદલવા માંગે છે, તો તેના કારણો અને નોટિસ પિરિયડ શું હશે. દરેક પ્રોડક્શન હાઉસની એક કાનૂની ટીમ હોય છે જે કરારો બનાવે છે અને તે સમયાંતરે બદલાતા રહે છે.’ જો શૂટિંગ દરમિયાન કોઈ ઈન્ટિમેટ સીન હોય તો પહેલા એક્ટર કે એક્ટ્રેસની સંમતિ લેવામાં આવે છે. કોન્ટ્રાક્ટમાં એવી કલમ છે કે જો કોઈ ઈન્ટીમેટ સીન અચાનક આવે તો પહેલા એક્ટરને જાણ કરવામાં આવશે. આ પછી એ અથવા એક્ટ્રેસને સીન કરવાની ના પાડવાનો અધિકાર છે. પ્રોડક્શન હાઉસ આવા દૃશ્યો માટે દબાણ ન કરી શકે. આ માત્ર ખોટું નથી, પરંતુ તે કાયદાકીય ગુનો પણ છે.’ એક્ટર્સ માટે ચૂકવણીની ઘણી વિવિધ પદ્ધતિઓ છે
ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીમાં આર્ટિસ્ટ માટે ચૂકવણીની ઘણી અલગ-અલગ પદ્ધતિઓ છે, જે તેમના કામ પ્રમાણે નક્કી કરવામાં આવે છે. એક સામાન્ય પદ્ધતિ હપતા ચુકવણી છે, જેમાં સમગ્ર રકમ એક સાથે પ્રાપ્ત થતી નથી. શૂટિંગ શરૂ થાય ત્યારે અમુક પૈસા મળે છે, પછી શૂટિંગ પૂરું થાય ત્યારે અને જ્યારે ફિલ્મનું પ્રમોશન થાય ત્યારે બાકીના પૈસા મળે છે. જો ચુકવણીમાં વિલંબ થાય તો કલાકારો પેનલ્ટી ક્લેમનો દાવો કરી શકે છે.’ ‘કેટલાક પ્રોડક્શન હાઉસ અભિનેતાઓને પ્રોફિટ શેરિંગ પણ ઓફર કરે છે, જેમાં પ્રોફિની ચોક્કસ ટકાવારીનો સમાવેશ થાય છે. આ અભિનેતાઓ અને પ્રોડક્શન હાઉસ દ્વારા સંયુક્ત રીતે નક્કી કરવામાં આવે છે.’ મોટાભાગના વિવાદો કામના કલાકો, વર્કિંગ કન્ડિશન્સ અને ટર્મિનેશનને લઈને થાય છે
સેલિબ્રિટી વકીલ સુવિજ્ઞ વિદ્યાર્થીએ કહ્યું,’એક્ટર્સના કોન્ટ્રાક્ટમાં સૌથી મહત્ત્વની બાબતો કામના કલાકો, પગાર, ટર્મિનેશન, કામની શરતો અને નુકસાનની છે. મોટાભાગના વિવાદો કામના કલાકો, કામ કરવાની પરિસ્થિતિઓ અને કોન્ટ્રાક્ટ ટર્મિનેશનને લઈને થાય છે.’ ‘કોન્ટ્રેક્ટ તૈયાર કરવાની પ્રોસેસ એવી છે કે પહેલા પ્રોડક્શન હાઉસ કરારનો ડ્રાફ્ટ મોકલે છે, જેમાં તેમની શરતો હોય છે. પછી અભિનેતાની કાનૂની ટીમ તેને વાંચે છે અને તેની શરતો ઉમેરે છે અને સાથે મળીને તેઓ કરાર પર હસ્તાક્ષર કરે છે. કેટલીકવાર ચેનલની કેટલીક શરતો હોય છે જેમાં બદલવાની શક્યતા નથી, પરંતુ કલાકારોએ ઇન્ડસ્ટ્રીમાં કામ કરવા માટે સહી કરવી પડે છે.’ ‘પ્રોડક્શન હાઉસ ઘણીવાર કરારની શરતોનું પાલન કરતા નથી. ચૂકવણીમાં વારંવાર વિલંબ થાય છે, GST ચૂકવણીમાં ડિફોલ્ટ થાય છે, કામના કલાકો ખૂબ લાંબા હોય છે, અને એક્ટર્સને નોટિસ વિના ટર્મિનેટ કરી દેવામાં આવે છે. નવા કલાકારોને કોન્ટ્રાક્ટના કારણે સમસ્યાઓનો સામનો કરવો પડે છે
ઘણી વખત નાના કે નવા કલાકારોને કોન્ટ્રાક્ટના કારણે મુશ્કેલીનો સામનો કરવો પડે છે. એકવાર એક પ્રોડક્શન હાઉસે ટીવી શોના મુખ્ય એક્ટર પાસેથી 72 કરોડ રૂપિયાની માંગણી કરી હતી, નવાઈની વાત એ હતી કે, એ અભિનેતાનો પગાર એક લાખથી ઓછો હતો. કરારના નિયમોનું પાલન થતું નથી
સૌથી આશ્ચર્યની વાત એ છે કે પ્રોડક્શન હાઉસના વકીલો સૌથી વધુ એકતરફી કોન્ટ્રાક્ટ કરે છે. જો કરારની શરતોનું પાલન કરવામાં ન આવે તો, એક્ટર્સ આર્બિટ્રેશનની માગ કરી શકે છે અથવા સિવિલ કેસ દાખલ કરી શકે છે. કેટલાક કિસ્સામાં એફઆઈઆર પણ દાખલ થઈ શકે છે. એકવાર મેં હ્યુમન રાઇટ્સ કમિશનમાં એક કેસમાં ફરિયાદ કરી હતી, જેના કારણે પ્રોડક્શન હાઉસના સેટ પર સુધારો થયો હતો અને એક્ટર્સને રાહત મળી હતી. એક્ટર્સે તેમના અધિકારોના રક્ષણ માટે CINTAA (સિને એન્ડ ટીવી આર્ટિસ્ટ એસોસિએશન)ની મદદ લેવી જોઈએ. આ કલમો બોલિવૂડ એક્ટર્સના કોન્ટ્રાક્ટમાં સામેલ હોય છે માધુરી દીક્ષિતે લગ્ન પહેલા ‘નો પ્રેગ્નન્સી’ કલમ પર સહી કરવી પડી હતી
ફિલ્મ ‘ખલનાયક’ના શૂટિંગ દરમિયાન સુભાષ ઘઈને લાગ્યું કે જો માધુરી તેની ફિલ્મની વચ્ચે લગ્ન કરી લેશે અથવા પ્રેગ્નેન્ટ થઈ જશે તો તે તેની ફિલ્મ અધવચ્ચે જ છોડી દેશે. મીડિયા રિપોર્ટ્સ અનુસાર, આને ધ્યાનમાં રાખીને સુભાષ ઘઈએ માધુરીને ‘નો પ્રેગ્નન્સી’ ક્લોઝ પર સહી કરાવી હતી. આ મુજબ જો ફિલ્મના શૂટિંગ દરમિયાન માધુરી પ્રેગ્નન્ટ થઈ જાય તો તેણે ભારે દંડ ભરવો પડશે. જ્યારે મધુર ભંડારકરને ઐશ્વર્યાની પ્રેગ્નન્સીની ખબર પડી ત્યારે તેણે તેને ફિલ્મમાંથી કાઢી મૂકી
મધુર ભંડારકરે ઐશ્વર્યા રાય બચ્ચનને ફિલ્મ ‘હિરોઈન’ માટે સાઈન કરી હતી. મધુરને જ્યારે ઐશની પ્રેગ્નન્સીની ખબર પડી તો તે ખૂબ જ ગુસ્સે થઈ ગયો અને તેણે ઐશ્વર્યાને ફિલ્મમાંથી બહારનો રસ્તો બતાવી દીધો. મધુરે કહ્યું કે ફિલ્મમાં અભિનેત્રીએ ધૂમ્રપાન કરવાનું હતું, પરંતુ પ્રેગ્નન્ટ મહિલા માટે ધૂમ્રપાન સારું નથી. એવું પણ શક્ય હતું કે એશે કેમેરામાં ધૂમ્રપાન કરવાની ના પાડી હશે. ફિલ્મમાં એવી ઘણી બાબતો હતી જે પ્રેગ્નન્ટ મહિલાને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. ફિલ્મના મેકર્સે કરીનાની ડિલિવરી સુધી રાહ જોઈ હતી
ફિલ્મ ‘વીરે દી વેડિંગ’ના શૂટિંગ પહેલા કરીના પ્રેગ્નન્ટ થઈ ગઈ હતી. કરીના કપૂર ફિલ્મ છોડવા પણ તૈયાર હતી. તેણે ફિલ્મના નિર્માતાઓને તેની જગ્યાએ અન્ય કોઈ હિરોઈનને સાઈન કરવાનું પણ કહ્યું હતું. જોકે, મેકર્સે નક્કી કર્યું કે તેઓ કરીનાની ડિલિવરી માટે રાહ જોશે.